Phần III – Đất nước và con người

LÀNG TÔI

Thuở xưa, người mình lúc Tây chưa vô thì đa phần sống ở thôn quê. Bấy giờ nước ta chưa có thành thị. Người dân đâu ở đó, trao đổi hàng hóa sản phẩm ở chợ quê. Nền kinh tế của mình là nền kinh tế nông nghiệp tự cung tự cấp.

Làng Việt Nam là đơn vị hành chánh cơ sở nhỏ nhất, nhưng nó là cơ bản của xã hội. Làng còn là chỗ tập hợp sinh hoạt của cộng đồng dân chúng; nơi đó ngoài trụ sở hành chánh, trong Nam gọi là Nhà Việc (như ở Mỹ gọi là Civic Center) còn có Đình và Chùa.

Mọi sinh hoạt của người dân đều xoay quanh đình và chùa. Làng nào trong Nam cũng đều có đình. Đình là nơi thờ thần của làng. Sắc thần do vua ban, được giữ kỹ trong một hộp gỗ do một kỳ lão cất giữ, hàng năm vào ngày hội cúng đình, sắc mới được thỉnh đem về Đình làm lễ cúng. Đình do quỹ chung của làng đóng góp xây dựng, gọi là quỹ công nho (1). Trái lại, chùa do cá nhân xây dựng nên, rồi thỉnh sư về trụ trì. Thuở xưa, trong xứ Nam Kỳ các nhà giàu thường dựng chùa để làm phước và còn hiến cho chùa đất vườn, đất ruộng để làm tịnh tài lo cho chùa. Phật giáo trong Nam hình thành như vậy, chớ có giáo hội gì đâu.

Tùy hoàn cảnh, tùy duyên mà chùa, đình được xây dựng, nên không có kế hoạch, và không tập trung xung quanh Nhà Việc.

Đình và Chùa còn là nơi giải quyết hầu hết những mâu thuẩn, vướng mắc tình cảm, pháp lý của dân làng. Tuy chế độ Việt Nam xưa là phong kiến trung ương tập quyền, nhưng làng ở Việt Nam mang tính tự trị, không như làng ở Châu Âu .

Phép vua thua lệ làng

Câu nói trong dân gian xưa nay nói lên xã thôn Việt Nam mình ngày xưa là dân chủ cấp cơ sở rất cao. Pháp vào cai trị mình coi đó là nét độc đáo và duy trì ở xứ Nam Kỳ thuộc Pháp; các nhà luật pháp cũng lấy đó mà viết sách, dạy học trong các trường luật Việt trước đây. Trong Quốc Văn Giáo Khoa Thư lớp Sơ Đẳng (lớp nhứt trường làng) có bài “Làng Tôi” xin trích :

Làng tôi gần ở tỉnh, xung quanh làng có lũy tre, đứng ngoài không nom thấy nhà cửa. Đầu làng cuối làng có cổng xây bằng gạch.

Mấy ông biên soạn (2) tả cái “làng tôi” ở miền Bắc; nên rất xa lạ với học trò Nam Kỳ Lục Tỉnh. Cái lũy tre đi vào thi ca văn chương, mà sự thực người ở Nam Kỳ không có khái niệm gì về lũy (3) tre cả.

Giống như thanh niên Việt Nam thế hệ thập niên 50, 60 thích nói về “”dòng sông Seine” về “gare Lyon đèn vàng!” (4).

Cũng giống như trường hợp Tự Lực văn Đoàn. Số là khi ”nước nhà độc lập”, cụ Hoàng Xuân Hãn soạn ra chương trình giáo dục đầu tiên, cụ đưa mấy tác phẩm trong Tự Lực Văn Đoàn vào chương trình Trung Học. Sự thể làm cho cả thế hệ học trò miền Nam tưởng rằng trong lục tỉnh cũng có cô Loan hoặc các ông bà Phán ! Thật tình trong xứ Nam Kỳ xưa, xã hội đâu có phong kiến như thế, nên đâu nhứt thiết phải “đoạn tuyệt” như cố gái Loan đoạn tuyệt gia đình chồng!

Bài ”Làng tôi” trong Quốc Văn Giáo Khoa Thư, tả cảnh “làng tôi” êm đềm thơ mộng, cuộc sống bình dị,in đậm trong trí mọi người. Xin trích :

“Trong làng có nhà cửa phần nhiều là nhà lá. Nhà nào cũng có sân có vườn, hoặc có ao nữa, xung quanh có hàng rào tre. Ngoài vườn thì trồng rau, khoai cùng các thứ cây có quả .

Đường sá thì chỉ có con đường chạy thẳng qua làng là rộng, còn thì những lối đi hẹp, khúc khuỷu quanh co”.

Cuối bài ”Làng tôi”, tác giả toát yếu bằng câu: Sống ở làng, sang ở nước.”

Đây là chủ đích của Quốc Văn Giáo Khoa Thư, nên bài nào tác giả cũng tóm bằng một câu tạo ấn tượng và giáo dục học trò. Đúng là cái tâm cảnh người Việt ta xưa kia là như thế, mà ngay cả ngày nay cũng còn. Làng là nơi thể hiện tình cảm gắn bó, tương lân xóm chòm, khi”tối lửa tắt đèn” (5) vui buồn, hoạn nạn có nhau. Những biểu hiện tiêu cực, xấu xa, vô đạo đức không thể tồn tại. Do vậy vì “sống ở làng” nên mọi người phải tử tế với nhau làm cho cộng đồng, làng xóm an cư thịnh vượng, mọi người thấy bình an.

Từ ở làng con người vươn ra xã hội xung quanh lớn hơn, để thi thố, hun chí nam nhi mà đóng góp cho nước. “Sang ở nước” là ý đó. Đem chí tang bồng trả ơn vua, lộc nước, mới làm cho con người nam nhi sang. Chữ “Sang” ở đây không phải sang vì của, vì tiền, vì ruộng đất; mà ”sang vì nước” là hiểu theo nghĩa góp đền nợ nước, ơn vua. Do vậy, con người ta, đặc biệt Việt Nam ly hương, ai cũng muốn đóng góp công sức vào công cuộc xây dựng “”quê hương xứ sở”; nếu không thì cảm thấy cuộc đời vô nghĩa, như cây cỏ vô tri vậy !

Năm mươi năm, đọc lại Quốc Văn Giáo Khoa Thư, nhân bài ”làng tôi” với câu :

Sống ở làng, sang ở nước khiến thắm thía làm sao, nhứt là càng về già.

Giá trị của Quốc Văn Giáo Khoa Thư mãi mãi ở trong lòng thế hệ của chúng ta, ngoài những kỷ niệm về thời thơ ấu, nó còn có giá trị cao về giáo dục, mãi tới ngày nay.

(1) Công nho : do đọc trại chử “ công nhu” là quỹ dành cho việc chung, nhu cầu chung

(2) Ô. Trần Trọng Kim, Nguyễn Văn Ngọc, Đặng Đình Phúc và Đỗ Thận

(3) Lũy : bờ đất tre trồng làm hàng rào ( giải nghĩa của Quốc Văn Giáo Khoa Thư)

(4) Sông Seine chảy qua Paris, ga xe lửa Lyon ở thủ đô Paris bên Pháp

(5) Ý nói khi gặp hoạn nạn khẩn cấp cần giúp ( emergency)