Người nh́n thấy những vấn đề
văn hóa
của thời
đại ḿnh: Nguyễn Văn Vĩnh
Nguyễn Văn Sâm
Thử tưởng tượng ta sống
vào đầu thế kỷ 20, người Pháp đă
đặt vững nền đô hộ của họ lên
đất nước Việt Nam rồi. Người sáng
suốt thức thời nh́n ra bên ngoài thấy văn minh
rực rỡ của các nước Âu Mỹ trong khi dân ta
th́ c̣n quá nhiều hủ
tục cùng thói hư tật xấu trong cuộc sống khiến
cho sự phát triển xă hội bị tŕ trệ. Chữ
viết cho cả nước th́ là
thứ chữ Hán của nước lớn láng
giềng dùng cả ngàn năm nay nhưng chỉ cho một
thiểu số nhứt định có khả năng tài
chánh và thời giờ học tập, hoặc thứ
chữ Nôm biến thái từ chữ đó, học rất mất
thời giờ, báo chí th́ cao siêu quá hay tầm thường
quá, không đến tay người dân hoặc là chẳng
bổ ích ǵ cho họ...
Thấy như vậy rồi th́ phải
giải quyết và giải quyết cách sao cho
được việc. Đó là trường hợp
Nguyễn Văn Vĩnh với những công tŕnh trước
tác của ông và những tờ báo do ông điều hành,
nhứt là tờ Đông Dương Tạp Chí mà ông đă sáng
lập và điều khiển suốt thời gian dài.
T́nh trạng u tối của đất nước
thời nào cũng có. Những yếu kém văn hóa của
một dân tộc tùy theo thời mà hiện diện, người
b́nh thường ở thời điểm nào đó chỉ
thấy được những khuyết điểm
của đất nước ḿnh khi thời gian đă
đi qua mà thôi. Nhận chân được nó ở ngay chính
thời điểm ḿnh đang sống cần phải có
những nhạy cảm đặc biệt hay suy luận
sắc bén hơn người. Nhảy vào hiện
trướng, bắt tay thực hiện bằng
phương tiện ǵ ḿnh có - hoặc tạo ra
phương tiện nếu chung quanh chẳng có ǵ ḿnh có
thể sử dụng được- để xây
dựng lại, tu bổ lại những khuyết
điểm th́ sẽ trở thành người có công với
văn hóa và dân tộc.
Nhưng thấy vấn đề đă khó
v́ chúng ta nằm bên trong nó, dễ dàng coi đó là chuyện
b́nh thường, tạo dựng được cái
mới, hay ít ra là cải tổ để đi đến
t́nh trạng khá hơn càng khó thập bội. Xây đấp
được cái xứng đáng, có giá trị lại càng
khó gấp trăm ngàn lần. Bởi vậy trong lịch
sử của một dân tộc, vĩ nhân có mặt không
nhiều.
Hàn Thuyên thấy cần phải dùng chữ
Nôm để viết văn cách đây 5, 6 thế kỷ. Hồ
Quí Ly thấy cần phải dùng tiền giấy và dùng
chữ Nôm trên giấy tờ cho triều đ́nh.
Trương Vĩnh Kư thấy cần cho phổ cập
những tác phẩm Việt đến tận tay
người Việt, Húnh Tịnh Của thấy cần có
một tự điển đồ sộ, đầy
đủ cho người Việt được giải
thích bằng tiếng Việt, Cao Văn Lầu thấy
cần phải thay đổi bản đờn xưa
thành bài ca vọng cổ, Hồ Biểu Chánh thấy
cần phải cho số đông dân chúng thấy
được thế thái nhân t́nh, Phan Khôi, Nguyễn Thị Kiêm thấy
cần phải đổi thơ cũ sang thơ mới,
Thanh Tâm Tuyền thấy phải cổ động và
viết thơ tự do, nhóm Sáng Tạo thấy phải viết
văn sáng sủa trong khi bấu chặt lấy đời
sống đương thời. Những vị tạo nên
âm nhạc cải cách, những người tạo nên
tuồng cải lương… cũng thế mà thôi. Những
người nầy thấy điều cần phải làm,
phải cải tổ, phải tạo cái mới. Họ
đă làm ǵ đó để thực hiện được
điều họ đă viễn kiến. Thời thế thuận
lợi thúc đẩy cho công tŕnh của họ được
dùng lâu dài hay thời thế đi ngược lại
khiến công lao của họ đổ sông đổ
biển không thực hiện được, đó là chuyện
khác...
Thấy vấn đề làm cho ngu dân và tŕ
trệ đất nước, Nguyễn Trường
Tộ, Bùi Viện viết những biểu điều
trần về cải cách, nhưng thời thế chẳng
ch́u ḷng các ông. Những thí dụ về trường
hợp nầy không thiếu, chẳng những ở văn
hóa mà thôi, trong bất cứ lănh vực nào cũng có: quân
sự, chiến lược, chánh trị, âm nhạc, giáo
dục... Sự thất bại tạo nên những anh hùng
vô danh lót đường cho người đi sau, vô danh
không để lại tên tuổi ḿnh trong lịch sử,
nhưng tạo một chút trơn tru cho con đường
con đường vốn dĩ chông gai để những thế hệ sau tấn
tới dễ dàng hơn.
Xin trở về với Nguyễn Văn
Vĩnh.
Ông thấy được khả năng
thực dụng và tiềm năng của chữ quốc
ngữ. Ông viễn kiến về sự đóng góp của
thứ chữ nầy trong việc mở mang dân sinh nhờ
sự rơ ràng, chính xác, nhờ sự dễ học, dễ in,
và nhất là sự dễ diễn tả của nó trong
bất cứ t́nh huống nào. Trong khi đó th́ hai thứ
chữ Hán - Nôm vẫn c̣n ngự trị và chưa chịu
rút lui. Người ta c̣n quyến luyến chúng v́ chúng đă
ở với ông cha ḿnh quá lâu rồi, người ta c̣n
trọng vọng chúng v́ chúng có thể đem đến
lợi danh và quyền chức. Chữ quốc ngữ không
có lợi thế đó lại c̣n bị mang tiếng v́ có
nguồn gốc xa lạ từ những giáo sĩ Tây
phương và cưỡng bức dân chúng dùng do nghị
định của người băo hộ ngoại quốc.
Phải làm sao cho chữ quốc ngữ vượt lên
đè bẹp hai thứ chữ kia th́ dân tộc ta mới
đở mất thời giờ học tập hai thứ
chữ đă bị quá thời. Câu nói thời danh của
ông rồi sẽ trường tồn như câu của
Nguyễn Du “bất tri tam bách du niên hậu, thiên hạ thùy
nhân..”. Nguyễn Văn Vĩnh đă viết: ‘Nước Nam ta mai sau này hay
dở cũng là ở chữ quốc ngữ’. Thấy
được vần đề, hô hào để gây chú ư,
làm sao thực hiện cho chữ quốc ngữ phổ
cập, Nguyễn Văn Vĩnh cho ra đời và sống
chết với Đông Dương Tạp Chí.
Dĩ nhiên tờ báo sẽ kéo theo biết
bao nhiêu chuyện khác, nhưng chắc chắn rằng công
tác phổ thông chữ quốc ngữ đến tuyệt
đại đa số quần chúng là điều chánh
yếu. Người đề cao chữ quốc ngữ,
đem thứ chữ nầy đến dân chúng không
phải chỉ có một ḿnh Nguyễn Văn Vĩnh, cũng
không phải ông là người đầu tiên (những nhà
văn Nam Kỳ cuối thế kỷ 19) hay là người
cuối cùng (những người nghiên cứu về
chữ quốc ngữ gần đây), nhưng ông Vĩnh là
người quyết tâm đi hết đoạn
đường của công việc phải làm, dầu
gặp muôn vàn khó khăn. Việc đi hết con
đường đó gồm có việc dịch thơ
Lafontaine, dịch không biết bao nhiêu là truyện dài của
Pháp, kể cả dịch Truyện Kiều sang tiếng
Pháp.
Thấy hủ tục và thói xấu của
dân chúng b́nh dân, ông viết “Xét
tật ḿnh” , nêu lên những khuyết điểm
của lư hào hương chức, của những
người chỉ biết ăn ngon mặc đẹp,
c̣n chuyện xă hội làng nước th́ chẳng biết điều
ǵ cần phải bỏ điều ǵ cần phải theo.
Câu nói thời danh của ông ‘An
Nam ta ǵ cũng cười, hay cũng cười, dở
cũng cười, một cái cười mọi sự
hết nghiêm trang.’ cho tới nay vẫn c̣n giá trị. Xét
tật người ḿnh, Vĩnh c̣n viết ‘Nhời đàn bà’ đưa ra những
điều tệ hại người ta áp đặt lên
phụ nữ, đè nén họ, khiến họ có
đời sống như nô lệ, như máy móc kế bên
người chồng vô tích sự làng nhàng luôn luôn đem
chiêu bài sĩ nông công
thương ra để làm lá chắn.
Thấy rằng chống Pháp trong khi
thực lực nước Nam không có ǵ là con
đường hao tổn tài lực, ông chủ
trương Pháp Việt đề huề để
dựa vào những luật lệ hành chánh mà cải cách dân
sinh, tạo con đường dễ thở cho
người dân bị trị bằng cách mở
trường, ra báo, chỉnh đốn cách cai trị dân
xă.. trong khi đó th́ du nhập những tư tưởng
Tây phương tiến bộ
Con đường ông tạo ra nhiều
biết bao nhiêu, những ngươi chung quanh đồng
thời đă cùng ông thực hiện được
nhiều biết bao nhiêu. Cái giá trị của Nguyễn
Văn Vĩnh và nhóm Đông Dương Tạp Chí càng ngày
càng thấy rơ hơn nếu ta có thời giờ đi
thẳng vào chính văn và kết nối những bài
viết với những vấn đề và hoàn cảnh
của thời nó xuất hiện: người Pháp làm chúa
tể đất nước, mọi khinh động đều
sẽ bị bóp chẹt trong trứng nước.
Mấy chục năm qua, từ 1954
đến măi gần đây, ở miền địa
đầu nước Việt, v́ mục tiêu chánh trị
người ta mạt sát ông là bồi bút, là kẻ theo Tây..
khiến công nghiệp của ông bị che lấp một
thời gian. Rồi lỗi lầm cũng phải
được sửa, uy tín của Nguyễn Văn
Vĩnh được phục hồi, cái giá trị công
việc làm của ông càng được phát huy hơn.
Tất cả nhờ ông có viễn kiến những ǵ
cần sửa đổi và đă thực hiện hết
sức ḿnh cho những điều đă theo đuổi cho
đến hết đời ḿnh dầu muôn vàn khó khăn,
áp lực, kể cả cái chết đau thương.
Nguyễn Văn Sâm
(Port Arthur, TX, March 12, 2009)