B̀NH-NGUYÊN LỘC VÀ T̀NH ĐẤT

 

Nguyễn Vy-Khanh

 

 

B́nh-Nguyên Lộc tên thật Tô Văn Tuấn, sanh và mất cùng ngày 7 tháng 3, thọ 73 tuổi (1914-1987). Sự nghiệp văn hóa của B́nh-Nguyên Lộc khá đa dạng, ông viết văn làm thơ, rồi làm báo, nhă xuất bản và cuối cùng làm nhà nghiên cứu tiếng Việt và nhân chủng học. B́nh-Nguyên Lộc là một trong những nhà văn trội bật của ḍng văn chương lục tỉnh. Ngoài bút hiệu B́nh-Nguyên Lộc ghi dấu quê hương Đồng Nai, ông c̣n kư Phong Ngạn, Hồ Văn Huấn, Tŕnh Nguyên và một số bút hiệu ngắn hạn khác. 

B́nh-Nguyên Lộc làm công chức Sở Kho bạc ở Thủ-Dầu-Một rồi Sài-G̣n (1935-1945) trước khi gia-nhập kháng chiến chống Pháp. Ông theo kháng chiến, năm 1949 bỏ về thành, "kháng chiến thành" - bỏ không trở lại làm công chức cho Pháp. Từ đó, ông viết báo rồi làm báo, chủ biên tuần báo Vui Sống (1959), mở nhà xuất bản Bến Nghé và viết truyện. Sinh trưởng ở làng Tân Uyên (Biên Ḥa), "lục tỉnh" từ bút hiệu và tên nhà xuất-bản của ông, Bến Nghé, ông có bài đăng báo từ năm 1943 (truyện Câu Dầm, tuần báo Thanh Niên, Sài-G̣n) và đă nổi tiếng từ 1950 với tập truyện ngắn Nhốt Gió (Nxb Thời Thế). Tập truyện và tùy bút đầu tay Hương Gió Đồng Nai viết xong năm 1942 (khởi từ 1935) nay chỉ c̣n dấu vết một vài bài đă đăng báo và tập truyện dài Phù Sa (viết năm 1942, đăng báo Thanh Niên năm 1943 với tựa ‘Di dân lập ấp’, và tạp chí Nhân Loại), viết dở dang, là những gửi gấm tâm sự của ông - ông muốn làm sống lại cuộc Nam tiến vĩ đại của đồng bào Nam-Ngăi để mở mang bờ cơi miền lục tỉnh, qua chuyện những người tiên phuông đă khai phá làng Tân Uyên bên bờ sông Đồng Nai cũng là quê hương của ông. Ông nổi tiếng v́ truyện ngắn hơn là tiểu thuyết và tác phẩm của ông gợi lại cảnh vật quê hương, đất nước như ông đă có lần xác nhận: "Văn tôi bắt nguồn từ những cảnh đẹp của quê hương và ḷng nhớ nhung tha thiết của tôi với nó, chớ không phải v́ ái t́nh, v́ yêu đương tác động..." (1). Chỉ lên Sài-G̣n sinh sống, làng Tân Uyên của ông không xa xôi ǵ mà đă khiến ông nhung nhớ! Ngay từ những sáng tác đầu tay và các truyện trong tập Nhốt Gió, ông đă lộ rơ thứ t́nh đặc biệt này, h́nh như nặng ở những con người phải sống lưu-xứ. Sơn Nam khi nói về tập truyện Nhốt Gió của B́nh-Nguyên Lộc đă nhận xét "... tác giả viết Nhốt Gió với thái độ nồng nhiệt yêu đời của một người nhớ quê, nhớ dân tộc..." (2). Thật vậy, như chúng tôi sẽ tŕnh bày, gần như toàn bộ tác-phẩm của B́nh-Nguyên Lộc, văn thơ cũng như sưu-khảo, biên-tập, đều xoay quanh t́nh quê hương đất nước, đặc biệt t́nh đất!

Trong giai đoạn văn học miền Nam 1954-1975, B́nh-Nguyên Lộc đă xuất bản các tập truyện ngắn Kư Thác (Bến Nghé, 1960), Mưa Thu Nhớ Tằm (Phù Sa, 1965), T́nh Đất (Thời Mới, 1966), Cuống Rún Chưa Ĺa (Lá Bối, 1969; năm 1987, nhà Văn Nghệ ở California tái bản nhập chung tập T́nh Đất), Đèn Cần Giờ (Xới Đất, 1968) Quán Bên Đường (?). Ngoài ra, ông có tập Tân Liêu Trai (kư Phong Ngạn; Bến Nghé, 1959), Tâm Trạng Hồng (truyện vui; Sống Vui, 1963), và hai tập bút kư Những Bước Lang Thang Trên Hè Phố Của Gă B́nh-Nguyên Lộc (Thịnh Kư, 1966) và Thầm Lặng (Thụy Hương, 1967).

Về tiểu-thuyết và truyện dài, ngoại trừ Đ̣ Dọc (Bến Nghé, 1959), các tập tiểu thuyết c̣n lại có tính cách b́nh dân v́ phần lớn viết đăng từng kỳ (feuilleton) trên các nhật báo, riêng các tựa đề cũng đă nói rơ : Gieo Gió Gặt Băo (Bến Nghé, 1959), Quán Tai Heo (1960) (3), Nhện Chờ Mối Ai? (Nam Cường, 1962), Ái Ân Thâu Ngắn Cho Dài Tiếc Thương (Thế Kỷ, 1963), Hoa Hậu Bồ Đào (Sống Vui, 1963), Bí Mật Của Nàng (1963), Bóng Ai Qua Ngoài Cửa (1963), Nửa Đêm … Trảng Sụp (Nam Cường, 1963), Mối T́nh Cuối Cùng (Thế Kỷ, 1963), Xô Ngă Bức Tường Rêu (Sống Vui, 1963), Đừng Hỏi Tại Sao (Tia Sáng, 1965), Trâm Nhớ Ngàn Thương (tiểu thuyết đăng báo Kich Ảnh năm 1965; Miền Nam,1967), Một Nàng Hai Chàng (Thụy Hương, 1967), Uống Lộn Thuốc Tiên (Miền Nam, 1967), Nụ Cười Nước Mắt Học Tṛ (Trương Gia xb, Miền Nam tb,1967), Diễm Phượng (Thụy Hương, 1968), Sau Đêm Bố Ráp (Thịnh Kư, 1968), Món Nợ Thiêng Liêng (Ánh Sáng, 1969), Khi Từ Thức Về Trần (tân truyện; Văn Uyển, 1969), Nh́n Xuân Người Khác (Tiến Bộ, 1969), Tỳ Vết Tâm Linh (Sống Mới), Cơi Âm Nơi Quán Cây Dương (truyện dài t́nh cảm liêu trai; Mây Hồng, 1972), Lữ-Đoàn Mông Đen (t́nh cảm xă hội, Mây Hồng, 1972), v.v.

Nhà văn B́nh-Nguyên Lộc có hai kỷ lục, một là về viết feuilleton cùng lúc cho 11 tờ báo ra hàng ngày (‘nhựt tŕnh’) năm 1957 và hai là về số tác-phẩm xuất-bản năm 1963. Ông cũng thuộc vào số nhà văn có số lượng lớn tác-phẩm đă đăng báo hoặc viết xong mà chưa xuất bản và phần lớn tác phẩm của ông đă bị thất lạc theo các biến cố lịch sử (1945-1949, 1975) và gia-đ́nh (1985). V́ hoàn cảnh đất nước, ông đă bỏ Tân-Uyên định cư ở Thủ-Dầu-Một (việc làm 1935, kháng chiến 1946) rồi Sài-G̣n, và đến tháng 10-1985, bỏ nước di-cư sang Hoa Kỳ, ở vùng Sacramento CA và qua đời tại đó. Hai năm cuối đời ở xứ người, ông đă cộng tác với một số báo và tạp chí như Dân Việt, Việt Luận, Làng Văn, Văn, Nhân Văn, Lửa Việt, Đời, Thằng Mơ, Việt-Nam Nhật báo, v.v. hoàn tất tập hồi kư Nếu Tôi Nhớ Kỹ và bắt đầu tập hồi kư thứ hai, Sông Vẫn Đợi Chờ, nhưng chưa xong th́ ông mất v́ huyết-áp cao. Hồi kư Nếu Tôi Nhớ Kỹ đă được B́nh-Nguyên Lộc cắt thành truyện ngắn Mưa Thu Nhớ Tằm in trong tập cùng tựa. Truyện Kinh Tà Bang cũng là một phần của hồi kư này, được tác-giả lấy ra khi tái bản tập Cuống Rún Chưa Ĺa ở ngoài nước (1987).

 

Nhà văn

Truyện dài nổi tiếng nhất của B́nh-Nguyên Lộc và cũng là tác phẩm tiêu biểu cho sự nghiệp văn chương của ông là cuốn Đ̣ Dọc đă được giải thưởng văn chương năm 1960. Đ̣ Dọc là bức tranh xă hội miền Đông Nam vào giữa thập niên 1950, những cảnh sống sẽ sớm mất sau đó. Tiểu thuyết về cuộc sống di dân như những chuyến đ̣ dọc của gia đ́nh ông bà Nam Thành cùng bốn cô con gái (Hương, Hồng, Hoa, Quá, Thơm), từ Bạc-Liêu thuộc miền Tây lên Sài-G̣n; ở Sài-G̣n, ông bà buôn bán va-li sống nhờ lính Tây thuộc địa, nay Tây thua phải rút khỏi Việt Nam, buôn bán bắt đầu khó th́ Sài-G̣n lại có giao tranh giữa các giáo phái. Ông bà bèn bỏ Sài-G̣n dọn về trang trại - Thái Huyên Trang, ở Thủ Đức gần suối Lồ-Ồ. Họ không có lựa chọn khác dù bốn cô con gái tuổi từ 22 đến 28 đều chưa chồng. Bốn chị em hay đi dạo xóm, dĩ nhiên sẽ có những nhân vật địa phương xuất hiện tán tỉnh làm quen. Những đụng chạm giữa quê và tỉnh:

"Quờn là một công tử nhà quê, hạng người mẫu. V́ ở gần thành phố quá, mặc dầu thành phố ấy chỉ là một quận lỵ, công tử Quờn lại mang thêm một cố tật dĩ nhiên là muốn thành người thành thị. Thành không được, Quờn lai căn một cách dị hợm với những bộ bi-da-ma màu hường, màu xanh lá cây mà cậu mặc măi từ sáng đến tối, từ trong buồng ra đến quận lỵ. (...) Từ ngày xóm tiếp nhận nữ khách mới th́ cậu xức nước hoa chế tạo ở Chợ lớn và nhét mù xoa nhỏ có thêu chéo xanh xanh đỏ đỏ trên miệng túi bi-da-ma. Cậu diện thêm một cây đàn băng cầm, cứ chiều chiều xách nó ra đường, không khảy v́ chưa biết chơi, nhưng cắt nghĩa lu bù về nhạc cụ ấy, với đám trẻ con bu quanh cậu. (...) Trong cái lần đầu ấy, thấy Quờn liếc lén mấy chị em, Hoa tấn công ngay:

- Chào cậu hai. Đi dạo mát với chị em tôi chơi, cậu. (...)

Quờn đứng chết sững và ngậm câm, c̣n hai cô Hoa và Quá th́ rũ ra cười; cô Quá cười no rồi nói:

- Hay là cậu mặc áo hường rồi chê áo đen của chị em tôi mà không muốn đi chăng? (..).

Một bữa khác, được nói chuyện với mấy chị em Hoa, Quờn sẽ để lộ cái "dốt" :

"Quờn mặc bi-da-ma bằng vải ú màu xanh lá cây, đầu chải brillantine Chợlớn sực nức mùi chanh, cổ đeo giây chuyền vàng khè, tay nặng trịu nào lắc vàng, cà rá vàng và đồng hồ cũng bằng vàng. (...)

- Độ rày cậu làm ǵ, cậu hai? Hoa lại hỏi.

- Cũng hổng cần làm ǵ, à tôi có tự túc một bầy gà Huê-kỳ, coi bộ tương lai quá khứ?

Cả bốn chị em đều ngạc nhiên, không hiểu cậu ta nói cái ǵ mà lại tự túc và có tương lai quá khứ?

- Tự túc là ǵ cậu? Hương hỏi thật t́nh.

- Tự túc là nuôi, chớ là ǵ.

- Vậy hà, c̣n tương lai quá khứ?

- Tương lai là tương lai, c̣n quá khứ là quá sá. Tiếng mới mà. Tôi nghe họ nói hay quá, nên tôi bắt chước dùng theo. Đời bây giờ họ bày ra nhiều tiếng mới hay lắm. Thí dụ phạm tội, họ nói phạm vi. Thù vặt họ nói cá nhân, nghe hay quá khứ.

Hoa và Quả núp sau lưng hai chị mà cười đến chảy nước mắt. (...) (4).

V́ ở gần đường thiên lư nên hay xảy ra những tai nạn xe cộ và ba trong bốn cô con gái Thái-Huyên Trang sẽ gặp được người ưng ư trong số những thanh niên bị tai nạn xe.

 

Về truyện ngắn, tập Kư Thác (1960) gồm nhiều truyện đặc sắc của B́nh-Nguyên Lộc. Rừng Mắm đưa người đọc trở lại thời khai khẩn miền đất mới. Hồn Ma Cũ, Rung Cây Dừa, Người Tài Xế Điên, … vẽ những cảnh đời và nơi chốn đă dần biến mất. Hồn Ma Cũ, Ba Con Cáo, Đôi Bạn Mắc Hoa Vông,  Ba Sao Giữa Trời là những tuyệt tác đầy ngạc nhiên thích thú (lời quảng cáo tái bản ghi Kư Thác gồm "những truyện được đa số trí thức ưa thích BCC, RM, HMC, KT, ... trong đó tác-giả đă kư gởi cả tâm-tư khuyến-động của ḿnh"). Một đoạn trong Hồn Ma Cũ : "... H́nh ảnh uống cà phê bằng dĩa này, như bấm vào nút điện, và cả bộ máy được huy động. Những người của dĩ văng như hồn ma, lũ lượt kéo qua trước mặt chàng. Hồn ma cũ ấy chỉ hiện về được trong cảnh náo nhiệt này là v́ có cuộc trùng phùng cơ hội như hôm nay: thời gian, nơi chốn, màu sắc, h́nh ảnh, mùi vị, tiếng động, âm thanh; tất cả những thứ ấy đủ mặt, họp nhau để huy động kư ức của chàng" (bản Văn Nghệ 1986, tr. 87).

Trong Rừng Mắm, qua nhân vật ‘thằng Cộc’, tác-giả đă trở về thời Nam tiến khẩn hoang, vẽ lại đời sống khó khăn của những người di dân ở miền Đông. Vùng đất Ô Heo, không gian mênh mông, c̣n đồng loại th́ vắng bóng, ba thế hệ đều sống như vậy và để sinh tồn, họ phải chống chọi với thiên nhiên, chiến thắng rừng tràm, để lập đất, lấn ra biển. Ngay từ bước đầu, “Ông nội nó với tiá nó đốt rừng tràm từ ngoài bờ rạch. Gió thổi vô rừng và lửa, như con vật khổng lồ, đă táp một cái vào vào khối thịt xanh um của biển rừng tràm này. Thành ra ruộng nhà của nó mang một h́nh tṛn kỳ dị, không tṛn đều đặn v́ không ai chỉ huy được sự cháy rất là rắn mắt của ngọn lửa.

Cộc nh́n ruộng ḿnh một hơi rồi cười khan lên. Đám rừng bị khoét một lỗ để làm ruộng, trông như đầu tóc trẻ con được mẹ cạo, nhưng mới cạo có một mảng th́ có chuyện gấp, bỏ dở công việc; đứa trẻ bị chúng bạn chế nhạo là đầu chó táp. Lúa ruộng chín, cây lúa cao quá, ngă rạp xuống để ḷi trăm ngàn gốc tràm lên, trông như ai đóng cọc để cất nhà sàn; năm xưa đốt rừng nhưng không đủ sức đánh những gốc tràm tươi rói không cháy được nầy, tiá thằng Cộc đành cấy lúa giữa những gốc ấy, măi cho đến ngày nay mà gốc vẫn chưa mục. Tía nó nói mười năm nữa tràm chết cũng vẫn c̣n đưa cẳng lên như vầy. Sau lưng Cộc là những rặng tràm bị cháy sém dưới trận lửa khai hoang, không chết ngay, nhưng "CHẾT NHÁT“, cứ mỗi năm chết lần ṃn thêm vài mươi cây. Mấy hàng tràm đầu nám đen và trụi nhánh như cột nhà cháy, căm hận nh́n chiếc cḥi lá xa tít mù dưới mé rạch đang chứa chấp kẻ thù đă lấn đất của chúng, đă sát hại chúng.“ (tr.13-14).

Nhân vật trong Ba Con Cáo gồm một cô gái ăn sương (hồ ly), một tên trộm cắp (Sáu Sửu) và một con cáo, "cả ba con cáo đều có một nỗi băn khoăn chung là cả ba đều sợ: con cáo chánh hiệu con ... cáo th́ sợ chó bẹc-giê, con cáo già sợ Công An, c̣n con hồ ly cáo cái th́ sợ lính kiểm tục" (tr. 43). Sống trên mồ mă, cả ba ‘con cáo’ khi cần nhau th́ tỏ ra có t́nh có nghĩa nhưng cũng dễ ‘cạn hết chất người’ phản nhau khi bản năng sinh tồn buộc phải ra tay. Một cơi nhân gian của Sài-G̣n vào giữa thế kỷ XX!

 

*

Tập Mưa Thu Nhớ Tằm (1965) gồm 16 truyện và một kịch ngắn mà theo lời tác giả ở đầu truyện Mưa Thu Nhớ Tằm, phần lớn các truyện trong tập đă được viết vào mùa Thu 1956. Những mảnh đời và ḷng người trước những nghịch cảnh và đổi thay của thời gian. Miền Nam sống động qua một số phong tục địa phương và dấu chân thời gian, nhất là qua chuyện tuổi già trong các truyện Tre Phải Tàn và Quyển Gia Phổ. Truyện Mưa Thu Nhớ Tằm kể chuyện văn hóa nông nghiệp gốc: bác Y từ một làng quê Điện Bàn, Quảng Nam vô Sài-G̣n làm công nhân trong nhà máy dệt, bác vẫn nhớ quê, nhớ nghề trồng dâu nuôi tằm bác đă quen. Bác trồng trước sân cây dâu, và những khi trời mưa, v́ thương tằm bác cầm nón ra che mưa cho dâu - cảnh của ca dao địa phương Nam-Ngăi mà tác-giả ghi ở đầu truyện:

"Thương tằm cổi áo bọc dâu,

Ngỡ  tằm có nghĩa hay đâu bạc t́nh“

Trong Quyển Gia Phổ, Khoa, nhân vật nhiều kinh nghiệm sống nên cái nh́n thực tế nhưng khác người, đă cắt nghĩa cho Thụ và Tồn về những thói quen mà có người, nhất là những người từ Đàng Ngoài vào đất mới lập-cư nghĩ là trật tự cũ hay phong-tục truyền-thừa từ nhiều thế hệ không thể bỏ; và khi quyển gia phổ ḍng họ bị cháy thành đống tro tàn: "Anh Tồn anh ấy khổ sở thế v́ quyển gia phổ ấy giúp ảnh bằng cớ để mà tự hào về ḍng họ cổ nhứt miền Nam của chúng tôi: c̣n mồ mả những mười hai đời và gia phổ chép những mười lăm đời. Ảnh tự hào rồi mải vướng bận v́ những bảo vật ấy. T́nh quyến luyến ấy theo tôi cũng không hại ǵ cho lắm. Ác một cái là nó kéo theo cả bầy lũ những t́nh ư khác, cái nào cũng cổ kính như ngôi mộ đóng rêu..." (tr. 203). Giá trị quyển gia phả không khác ǵ những h́nh dạng biến thể của bánh chưng, bánh tét hoặc ảnh tượng chưng bàn thờ. Ở đây, tác giả tỏ ra chống lại thái độ bảo thủ tột cùng, việc cứ khư khư giữ lấy và cả tôn thờ những cái đă thuộc về quá văng, cũng như chống lại tâm lư sợ tiến hoá cũng như kỹ nghệ hóa đất nước của buổi giao thời đó!

 

*

Tập Cuống Rún Chưa Ĺa (bản 1987 nhập chung tập T́nh Đất, 17 truyện) thêm những truyện về t́nh đất và t́nh yêu quê hương. Các truyện trong tập như Những Đứa Con Thương Của Đất Mẹ, Lửa Tết, Phân Nửa Con Người, Chiếc Khăn Kỷ Niệm, Bán Ngôi Nhà Cổ, Những Ngôi Mả Tổ, Bám Níu, Con Tám Cù Lần, ... viết về những con người sống không thể rời mảnh đất tổ tiên, quê nhà, những "chơn trời quen thuộc"! Theo B́nh-Nguyên Lộc, con người không thể quên cội nguồn, dù sống xa cách nơi sinh ra, th́ vẫn gắn liền với quê hương, như cuống rún không thể ĺa đất mẹ - nói đúng ra là 'chưa ĺa' v́ vẫn phải đề cao cảnh giác, phải biết giữ cốt lơi khi tiếp xúc với những xa lạ từ ngoài vào (từ món ăn đến nếp sống), nếu không th́ 'chưa ĺa', ' không ĺa' cũng có lúc sẽ phải ... ĺa mất!

T́nh-yêu quê-hương cụ th bắt nguồn từ căn bản t́nh đất. Trong truyện Thèm Mùi Đất, tác giả cho biết : "Đất có mùi thật sự, nhứt là đất mới xới, một mùi rất đặc biệt mà mũi họ quen ngửi cho đến ghiền, thiếu th́ họ nghe thèm. Họ thấy rằng họ hạnh phúc v́ họ được thỏa măn t́nh cảm. T́nh nhớ xứ, nhớ nhà gồm nhiều yếu tố, mà nỗi thèm mùi đất là một yếu tố quan trọng. Nỗi thèm này có khi mănh liệt như nỗi thèm mùi khói thuốc phiện của những con thằn lằn, những con chuột lắt sống trong buồng của những kẻ hút thuốc phiện, họ thèm và nhớ mùi đất y như đào hát thèm và nhớ sân khấu, vũ nữ thèm và nhớ đèn màu, và y như cá thèm và nhớ nước..." (tr. 78). Người nông dân trông coi nghĩa trang một thành phố không c̣n ư định bỏ về quê khi anh có đất để để trồng rau, bông vạn thọ, t́m lại được thú vui sống, mà nghĩa trang lại được thơm lây quanh năm. Cùng trường hợp với bà vợ ông giáo Quyền không thể sống ở thành phố và cả nhà đă  phải dời ra ngoại ô để bà có đất trồng trọt mà đỡ nhớ mùi đất quê hương đến phải mang bệnh. Nếp sống, mùi đất và cả người thân làm nên linh hồn quê-hương!

Trong Chiêu Hồn Nước, người phụ nữ theo chồng về Pháp, sống xa xứ nhớ nhà "thèm khát quê hương ... như là thèm một món cá nướng chấm mắm nêm, thèm hương bưởi, thèm tiếng chuông chùa ...", nên đă lặn lội về thăm quê trong những ngày cận Tết, nhưng bà đă không t́m được cái gọi là linh hồn quê hương đó v́ tại đây bà không c̣n người thân và dây liên hệ t́nh cảm nào cả: "Cây cỏ, núi sông vẫn có linh hồn. Nhưng ta chỉ nắm tay được với linh hồn cảnh vật qua trung gian của một linh hồn khác thôi, linh hồn người..."(tr. 48, 49). Trong Phân Nửa Con Người, cha của Sáu Nhánh muốn bỏ kiếp sống thương hồ, trở lên đất liền sống những ngày cuối đời. Hỏi ra mới biết là ông nhớ làng, nhớ đất. “Tao ghiền hửi mùi đất xông lên sau mấy trận mưa đầu mùa, (...) Tao muốn hưởng mùi đất vài năm trước khi theo về với ông bà (...) Rồi ngày kia mầy sẽ nghe rằng đất có hồn và hồn mầy rất gần gũi với hồn đất“ (tr. 96, 97).

Truyện Câu Dầm, tác giả ghi tặng "những đứa con yêu mến của Tân-Uyên đă xiêu bạt khắp mọi nơi sau mùa tiêu thổ 1945“, nơi sông nước Đồng Nai, nơi nhân vật Tôi thích câu dầm. (B́nh-Nguyên Lộc c̣n viết về Tân Uyên quê nhà trong một số truyện ngắn và tiểu-thuyết khác như Nhốt Gió, Đèn Cần Giờ (chợ ḅ Tân Uyên trong Ma Rừng), v.v.

 

*

Đến Những Bước Lang Thang Trên Hè Phố Của Gă B́nh-Nguyên LộcThầm Lặng là hai tập bút kư đặc sắc về Sài-G̣n và con người sống trong cái bưng bít của chốn thị-tứ bủa vây bởi chiến-tranh và nhiều xáo trộn, đổi đời. T́nh đất điển h́nh, nên B́nh-Nguyên Lộc đă nhiều lần chỉ trích nghiêm khắc những ǵ là ngoại lai, là xa lạ. Như trong Đ̣ Dọc, ông cho rằng thành phố Sài-G̣n không có dân chính gốc mà toàn là thương gia và dân công chức tạm trú làm ăn, mà ca dao, tục ngữ ở đây cũng không có ǵ đặc sắc (ĐD, 43-44). Như các đại-đô-thị, Sài-G̣n là nơi hội ngộ của người Việt từ lục tỉnh lên, từ ngoài Trung ngoài Bắc vào (đậm nét với cuộc di cư năm 1954), nơi kiếm sống, làm lại cuộc đời của những người này và là nơi mà dân ngoại ô đến đó làm việc, bán hàng hay t́m vui.

Sài-G̣n chiếm rất nhiều trang viết của nhà văn B́nh-Nguyên Lộc. Ngoài đặc tính đất mới, thủ phủ lớn của Đàng Trong, Sài-G̣n c̣n là băi chiến trường của nhiều cuộc tranh hùng Miên-Việt, Đàng Trong-Đàng Ngoài, và cuối cùng là Pháp-Việt. Thời Minh Mạng rồi người Pháp đến xâm lăng, Sài-G̣n mọc thêm nhiều băi tha-ma và b́nh địa. Từ những hoang tàn đó, mọc lên Sài-G̣n hôm nay, lớn rộng theo đà đô thị hóa, người sống-người chết và mới-cũ sống chung và cả tiêu diệt nhau. B́nh-Nguyên Lộc nhắc đến nhiều tên và cảnh tượng những con phố, con đường, những hàng cây (me, cây vông nem hoa đỏ, ...), những con kinh, những con hẻm đầy bất ngờ và bí hiểm và những vết tích lịch sử:

 "Ôi những hàng me Chợ Cũ, những hàng me phố Gia Long, những hàng me phố Tản Đà giao nhành rợp bóng, những hàng me bầu bạn của những người đi bộ về trưa, những hàng me ṭ ṃ ḍm vào các cửa sổ tư gia, gởi vào đó những lá nhỏ li ti trên tóc cô gái bé, những hàng me tàn xanh sậm quyến luyến những tiếng dương cầm của ai trong vài cửa sổ vọng ra. Ôi ! Những hàng me chứa chấp cô Mùa, một cô gái quê ít dám léo hánh đến thành phố. Chính trên mái tóc xanh biển màu theo thời tiết của người mà những khách yêu thiên nhiên t́m dấu chân Mùa hàng năm len lén đến vài lần nơi thành phố. Ḷng sầu xứ quê của những kẻ lạc loài vào đô thị Sài-G̣n được dịu đi vài phần khi nh́n những hàng me Nguyễn Du và Hồng Thập Tự ngă màu rồi lại thẫm mầu. Những ngày mà toàn thân me đều khoác áo màu đọt chuối non, là những ngày người mến thiên nhiên nghe tiếng hát của Mùa, hồi hộp lắng nghe bước chân Mùa trên xi măng của thành phố ..."

Những con kinh đen Tầu Hủ vùng Chợ-Lớn tấp nập và con sông lớn của nếp sống thương hồ:

“... Con sông con thân mật, đứng bờ bên nây hú một tiếng là bên kia nghe liền... Con sông gợi t́nh, thỉnh thoảng mầu nước trong xanh biến ra vàng sậm v́ từ ḷng cạn vẩn lên phù sa gợi nhớ Thuỷ Chân Lạp hoang vu, nê địa, gợi nhớ cuộc đổ xô vào Nam, gợi h́nh ảnh đẹp đẽ của đoàn người chiến đấu với thiên nhiên để khai thác đất mới.

Nhà Bè nước chảy chia hai

Ai vào Bến Nghé, Đồng Nai th́ vào

Con sông làm vận thừa cho một giang cảng sầm uất, (cái bụng của Sài-G̣n), tập trung tất cả ghe thương hồ của một hậu phương trù phú. Một người bạn ghe nào đó, không tiền để đi hưởng các cuộc vui của thành phố tưng bừng, ngồi trong khoang thuyền gảy nhẹ chiếc độc huyền, và cất giọng nói thơ. Với tiếng nhạc quê mùa, hương gió của Đồng nai, mùi bùn của Ba Thắc, tất cả linh hồn của đất nước như đă theo thuyền buôn mà về đây.

Con sông đặc biệt Á đông với những chiếc ghe dùng làm nhà, trên mui chưng vài ba cây cảnh, trước mui một con heo đứng ngơ ngác nh́n bờ, một con gà muốn cất cánh bay mà ngại chết đuối.

Nên chi, đi xa mười năm vẫn nhớ Sàig̣n. Không nhớ những phố lớn nhà cao vô vị v́ giống phố nhà nơi khác, mà nhớ con sông nho nhỏ, khổ đau v́ chở nặng những ghe chài khẩm lừ hàng hoá, thủ phận người vợ hiền chăm nuôi con dại, và bỡ ngỡ như một chị nhà quê vào thành phố.“

Sài-G̣n đất mới dựng xây trên tàn tích của những triều đại thịnh suy và những sắc dân từng sinh sống nơi đó. Nơi đây, âm dương chung đụng, tiếp nối, cho nên những khi lang thang trên đường phố, B́nh-Nguyên Lộc đă phát hiện ra Sài-G̣n được “xây dựng trên một băi tha ma minh mông”, nơi ‘hồn ma cũ’ nhập vào đời sống của con người hôm nay. Ngoài Những Bước Lang Thang ..., trong một số các truyện khác B́nh-Nguyên Lộc viết về cơi chết và những ‘hồn ma cũ’ một cách thiết tha. Trong Mấy Vụ Quật Mồ Bí Mật, nhân vật Nguyễn Văn Mun trước khi bỏ làng ra đi làm ăn xa, đă bốc trộm hài cốt của ông bà, cha mẹ đem theo sang xứ khác làm ăn. Trong Câu Dầm, tác-giả xây dựng nhân vật Ba Sa thật đặc sắc: "Ông Ba Sa là một ngựi thuộc về cơi âm. Ban ngày không thấy ông đi đâu hết, trừ khi ông giúp đám ma, nhà héo, đi cúng chùa, cúng đ́nh ... Như một con cú ăn đêm, bạn bè với bóng tối, ông Ba chỉ ra khỏi nhà lúc đỏ đèn để câu dầm, về mùa mưa. C̣n trong những tháng nắng ruộng khô không biết ông làm ǵ (...) Nào là chuyện thằng cha đi câu dầm, đêm kia gặp một bà già lạnh quíu, run rẩy bên đựng. Động ḷng thương, anh ta cơng bà ấy về làng. Nhưng dọc đựng nghe càng lâu, càng nặng, nặng quá, đi không nổi. Anh ta ngó ngoái lại th́ trời ơi, đó là một cỗ ḥm lâu đời, mục nát, hôi tanh. Lại chuyện anh chàng đi soi ếch, nửa đường có thằng nhỏ xin theo xách giỏ.

Tới khuya, anh ta xem lại giỏ coi đưọc nhiều hay ít... thấy máu chảy ṛng ṛng, ếch th́ con nào con nấy cũng mất đầu, anh ta hỏi lẩy thằng nhỏ:

- Bộ mầy ăn ếch sao mậy?

- Ừ, tôi ăn.

- Bộ mầy là ma sao mà...

Anh chưa dứt tiếng th́ trời bỗng chớp ḷe, thấy miệng thằng nhỏ dính máu tèm lem, túa lụa, c̣n lưỡi nó th́ le ra dài tới rún...“ ( CRCL tr. 84- 85).

Ma gần gũi, thân mật đến lạ lùng!Và cũng biết nuối tiếc thời sinh tiền!

Truyện liêu trai Cơi Âm Nơi Quán Cây Dương căn bản là chuyện t́nh cảm giữa người sống và người chết, liên hệ hôm nay với hôm qua, mà c̣n là lời ta thán của những hồn oan của dân lành thời Pháp thuộc. Quán nhậu Cây Dương ở giữa đường Thủ-Đức-Sài-G̣n vốn là biệt thự dùng làm đồn bót cho pḥng Hai của Pháp. Băi đất chung quanh đă là nơi chôn cất của những người dân sau khi bị tra tấn, đọa đày ở trong ngôi biệt thự. Người sống và người chết tôn trọng lănh địa của nhau (tôn trọng hài cốt chẳng hạn), đời ai nấy sống, th́ đă không có những chuyện quấy phá, làm ... sợ!. Cũng như những ngộ nhận về quyền lực của ma: "Nếu người cơi Âm mà đủ quyền lực hại người của cơi Dương th́ bao nhiêu kẻ sát nhơn đă bị lôi đầu xuống âm phủ hết cả rồi chớ có đâu mà cứ phây phây an hưởng nơi trần thế" (tr. 151). Chết cũng không có nghĩa là đă hết chuyện!

 

*

Toàn bộ tác phẩm của ông gồm trên 1000 truyện ngắn và gần 50 truyện dài nhưng xuất bản chỉ được một phần nhỏ. Các nhà nghiên cứu phê b́nh về B́nh-Nguyên Lộc thường dừng lại ở truyện ngắn và bút kư của ông mà không nh́n toàn bộ tác phẩm đă xuất bản cũng như đă đăng báo. Theo B́nh-Nguyên Lộc, một tác phẩm lớn, "không bắt buộc phải đề cập tới một vấn đề lớn, mà là một tác phẩm nói được nhiều về một chuyện nhỏ" (5). Cũng theo ông, "văn chương có giúp cho đời sống, đó chỉ là những tiếng th́ thầm của một người nói với chính ḿnh" (6). B́nh-Nguyên Lộc từng cho nhà thơ Bàng Bá Lân biết ông thích tiểu-thuyết Xô Ngă Bức Tường Rêu (1963) hơn là Đ̣ Dọc v́ "Đ̣ Dọc chỉ có giá trị nghệ-thuật, c̣n Xô Ngă Bức Tường Rêu ngoài nghệ thuật c̣n có tính cách xây dựng nữa". Trong phần phỏng vấn của Bàng Bá Lân, B́nh-Nguyên Lộc c̣n cho biết ông thích tất cả các đứa con tinh thần của ḿnh, nhưng tác-phẩm mà ông thích nhất là tiểu-thuyết So Le từng đăng báo khoảng năm 1953-54 nhưng ông không muốn xuất bản khi c̣n sinh-tiền; và đoạn văn mà ông thích nhất là đoạn cuối trong Nhện Chờ Mối Ai? (1962) (7).

Văn chương ông do đó giản dị như cuộc đời, không cầu kỳ, trau chuốt gọt đẽo. Có những câu cụt ngủn, lừng khừng. Ông hay dùng những chữ như "hay không" ("... kể may mắn hơn liệu có lương thiện được hay không nếu ..." (Đ.D. tr 233). "Có muốn tiền hay không", "hay có chuyện ǵ lạ hay không"), hoặc chữ "nầy" ("cảnh khổ nạn ở xóm thuốc nầy", "ai cũng buồn cười cho hoàn cảnh rể ngược đời nầy"). B́nh-Nguyên Lộc dùng nhiều tiếng thông dụng hàng ngày như "cái mới khó hiểu / có cái ǵ lạ nè /  thiệt là hết hy vọng / có hay th́ thôi,...".

Đất Nam-kỳ lục tỉnh là nơi gặp gỡ và sống chung của nhiều dân-tộc như Khmer, Hoa, Chăm, ..., trong đó người Việt đóng vai tṛ chính. Những người Việt từ phía Bắc đến định cư ở vùng đất mới mang theo vốn văn hoá gốc rễ của ḿnh, trong đó có tiếng nói. Từ sự hợp cư đó, tiếng nói và ngôn ngữ trở nên pha trộn, nhận chịu ảnh hưởng với đủ giọng Bắc, Thanh Nghệ, giọng Nam-Ngăi, bên cạnh tiếng Chăm, tiếng Cam-Bốt, tiếng Hoa giọng Phúc Kiến, Triều Châu. Tác-phẩm của B́nh-Nguyên Lộc là cả một kho tàng ngôn ngữ địa phương thời xưa, thời thập niên 1940, 1950, 1960 và tiếng Hoa, tiếng Tiều (Triều Châu): xính xáng, tài pán, tào cáo (con chó lớn’, để ám chỉ quan lớn Tây), v.v. Từ láy và phương ngữ Nam-kỳ của B́nh-Nguyên Lộc giàu âm thanh và tượng h́nh : mỏng lét, lúp-xúp, lụp-xụp, xèm-xẹp, lùn xủn, rụp rụp, xúm xít, rôm rả, rôm rốp, ong-óng, rung len-ken, cười khan, già háp, tươi rói, la bài-hăi, (lên giây thiều) rồn-rột,  v.v. Những so sánh đặc biệt, như đất trồng trọt thiếu nước: "đám đất ông nó khát hả họng" (Đất Không Chết), hay "không có ǵ ăn tui cũng nghe no tới cổ v́ sung sướng"(Bám Níu), ... Và dĩ nhiên tiếng Pháp và biến-thể của chúng cũng được B́nh-Nguyên Lộc tận dụng cho tác-phẩm của ḿnh, cho hợp mạch-văn và khung-cảnh với thời buổi bấy giờ: cái bách-xê (laisser-passer, giấy thông-hành), cúp cua, sô-cô-la, cam-nhông, ô-tô-buưt, ...

 

*

Nh́n chung, B́nh-Nguyên Lộc thiên về phân tích tâm lư, về mô-tả đời sống con người ở miền Đông cũng như ở thị thành. Hoặc cả hai với những nhân vật từ thôn quê lên tỉnh thành. Ông vẫn thiên vị cho rằng con người miền Đông "văn minh" hơn con người ở miền dưới, miền Tây - nơi ḷng người chưa thuần và chưa có truyền thống (X. Đ̣ Dọc, tr. 67). Người thành thị phải thích ứng đời sống mới ở thôn quê như trong Đ̣ Dọc, nhà quê lên tỉnh khó thích ứng với đời sống mới như trong Hoa Hậu Bồ Đào, Ái Ân Thâu Ngắn Cho Dài Tiếc Thương, v.v. Nửa quê nửa tỉnh! Nhất là buổi đầu! Cô Hiếu (trong Hoa Hậu Bồ Đào), một người con gái quê có nhan sắc lên thành phố, phải chống chọi với bao nhiêu cạm bẫy, cám dỗ của lối sống thị thành.

B́nh-Nguyên Lộc cũng chú tâm đến cho con người ở chốn thị thành, vào thời mà văn minh vật chất tràn ngập sau thế chiến thứ hai. Con người biến tính, mất căn bản, bê trễ chuyện gia đ́nh (Gieo Gió Gặt Băo) thành ra hư hỏng, vô trách nhiệm với xă hội (Nhện Chờ Mối Ai, Nửa Đêm Trảng Sụp). Nhưng như đă tŕnh bày ở trên, đặc điểm nổi bật của các tác phẩm của B́nh-Nguyên Lộc là t́nh đất, t́nh quê-hương. Nhiều truyện của ông thực ra là những tùy bút như các truyện trong Mưa Thu Nhớ TằmCuống Rún Chưa Ĺa. Trong các tùy bút này, B́nh-Nguyên Lộc tỏ ra là một người yêu quê hương xứ sở. T́nh yêu đất nước là một đề tài hay được B́nh-Nguyên Lộc khai thác qua góc nh́n văn hoá, lịch sử và sau cùng là nhân chủng, các chi tiết, địa danh đều ẩn chứa dấu-tích thời gian, lịch sử và nếp sống của con người qua nhiều thời đại, thế hệ.

 

*

Các nhân vật của B́nh-Nguyên Lộc gồm đủ loại, từ những con người b́nh thường, các nữ sinh, sinh viên trường thuốc, kiến trúc sư, cô thầy giáo, công tư chức, nhà báo, đến văn nghệ sĩ, kinh doanh lớn; cả gái buôn hương, trộm cắp, dân anh chị, me Tây, me Mỹ,  hay ... ma Hời, ma Việt, v.v. Các nhân vật nam của ông hơi dễ dăi, không rơ nét "nam" như các người nam trong tiểu thuyết của Sơn Nam. Thường tâm lư các nhân vật của B́nh-Nguyên Lộc đều tốt đẹp rơ nét : trong Đ̣ Dọc có ông bà Nam Thành, bà phủ mẹ của Long, Long nghệ sĩ nhưng khi cần cũng biết bổn phận, hay cô Hương lớn nhất nhà nhưng yên lặng đến dửng dưng, chấp nhận hoàn cảnh, không hề đau khổ. Cô Hoa có hơi lắm lời theo lẻo, đánh chị sứt mặt, nhưng lại có ḷng : "... điều đó tuy bậy, nhưng những kẻ may mắn hơn liệu có lương thiện được hay không nếu đứng vào địa vị họ?" (ĐD, tr. 233)!

Chuyện t́nh ở B́nh-Nguyên Lộc ít éo le, thường là đôn hậu, nhẹ nhàng, nhưng cũng có những bất ngờ! Không khí tiểu thuyết của ông vui, lạc quan. Trong Trâm Nhớ Ngàn Thương nhân vật Ngàn từ yêu đi đến thương, lo lắng cho người con gái mà gia đ́nh rơi vào hoàn cảnh éo le. Phông là chuyện t́nh nhưng có nhiều tṛ chơi, đuổi bắt và bi kịch.

 Cốt chuyện nếu có rối rắm th́ cũng có giải pháp, lối thoát. Hoà hoăn, như đoạn cuối Đ̣ Dọc, đám trẻ trở về Sài-G̣n, c̣n hai ông bà Nam Thành ở lại Thái Huyên Trang bên suối Lồ-Ồ hợp với tuổi già. Lại nhiều khi bất ngờ và thích thú chứ không bi đát. Tâm lư nhân vật ít được đào sâu. Trong suốt cuốn truyện dài Đ̣ Dọc chỉ có nhân vật ông Nam Thành là có một tâm lư linh hoạt, v́ có thể cũng là tâm sự và dáng dấp của ông. B́nh-Nguyên Lộc ở nhiều tác phẩm lạm dụng nhiều đối thoại, t́nh tiết kéo dài không cần thiết hoặc nơi khác, lại sa đà đi vào lănh vực nghiên cứu, lư luận.

Ông có tài quan sát, nhất là về thảo mộc. Rừng cây dầu lông vùng Tân Uyên trong Nhốt Gió (1950) : "Nếu cây trắc giống như người già háp, lâu lớn, cằn cỗi, cây sao giống một người mạnh mẽ vừa tầm th́ cây dầu giống một anh cao lỏng khỏng, y phục lại đơn sơ. (...) Rừng dầu thưa, thân dầu suôn đuồn đuột vươn ḿnh lên cao măi tận đâu. (...) Trên lớp lá dầu tṛn, x̣e ra như cánh quạt bông dầu nhuộm hồng cả khu rừng. Bông dầu lông đỏ lợt, lấm tấm những điểm trắng rất đẹp. Họ đạp lên những lá dầu kêu rôm rốp. Trên đầu họ ong kêu vù vù là muôn ngàn người đương tṛ chuyện trên ngọn cây. Những miệng dầu bị đốt, hả miệng đen ng̣m dưới ngọn cây"(8).

Trong Đ̣ Dọc: "Trái sao, trái dầu bay đẹp mà rơi cũng đẹp. Nhưng trái trắc bay trông lại buồn cười. Cánh của trái ấy không chia ra hai nhánh, hoặc bốn nhánh mà lại bao quanh tṛn cả trái. Trái trắc, nếu gió to th́ bay cuồng loạn lộn nhào, c̣n nếu gió nhẹ th́ bay như dĩa bay mà các cô thấy trong chiếu bóng...".

Đoạn mở đầu truyện ngắn Rừng Mắm, ông tả tâm trạng thằng Cộc dơi theo con chim bói cá: "Chim đang bay lượn bỗng đứng khựng lại, khiến thằng Cộc thích chí hết sức. Nó theo dơi con chim thầy bói ấy từ năy đến giờ, chờ đợi cái phút này đây. Thật là huyền diệu, sự đứng yên được một chỗ trên không trung, trông như là chim ai treo phơi khô ngoài sân nhà. Chim thầy bói nghiên đầu ḍm xuống mặt rạch giây lát rồi như bị đứt dây treo, nó rơi xuống nước mau lẹ như một ḥn đá nặng. Vừa đụng nước nó lại bị bắn tung trở lên như một cục cao su bị tưng, mỏ ngậm một con cá nhỏ" (KT tr. 11).

Dù không đưa ra tư tưởng lớn nhưng B́nh-Nguyên Lộc có những triết lư thực tế về cuộc đời. Hùng, một anh sinh viên "trường thuốc" vốn sợ xác người chết, nhưng ngày kia gặp xác một người phụ nữ có thể từng là người anh yêu, đă thay đổi thái độ, "tôi không c̣n đau khổ v́ cái chết vất vả của người tôi yêu nữa mà đau một niềm khác anh à. Tôi đau cho cái nghĩa của đời con người liền sau khi chết. (...) Tôi sẽ làm cho sự sống c̣n hoài, không những đánh bại bịnh tật, mà cả sự già ṃn nữa" (Ba Sao Giữa Giời, KT tr. 55). Tỳ Vết Tâm Linh nói đến khía cạnh tâm thần với những ám ảnh và động lực sống của các nhân vật, một đề tài quan-thiết đối với nhà văn B́nh-Nguyên Lộc.

Xin mở dấu ngoặc nói đến một chi tiết trong truyện ngắn Rừng Mắm nổi tiếng là hay nhất của ông và đă được dịch ra Anh Pháp ngữ. Theo B́nh-Nguyên Lộc tả trong truyện, cây mắm là những "cây không dùng được để làm ǵ cả, cho đến làm củi chụm cũng không được", mọc nhiều thành "rừng". Theo Lương Thư Trung, một cây viết tùy bút ở vùng Đông Bắc Hoa Kỳ, th́ cây mắm "là một loại cây tạp, có thịt cứng, và mọc thành rừng tại những nơi gần bờ biển. (...) Lúc c̣n nhỏ, cây mắm có nhánh um tùm. Về sau cây mắm lớn thêm, những cành nhánh nhỏ này tự động rụng hết, để bắt đầu đâm chồi mới cho tới lớn làm củi được". Ông Trung đă dọ hỏi nhiều người quen từng biết cây mắm và ngay chính bản thân ông sau 1980, khi "học tập cải tạo" về, từng phải vác củi cho ḷ gạch, đă từng vác những thân cây mắm "dài cở một thước" (9). Với tất cả quí mến văn tài B́nh-Nguyên Lộc. thiết nghĩ chi tiết này cũng nên được ghi nhận. Chính B́nh-Nguyên Lộc đă gián tiếp cho biết đă viết truyện này gợi hứng từ một bức tranh vẽ (10). Quan trọng là tác-giả đă thành công về kỹ thuật viết truyện gây thú vị nơi người đọc!

 

*

Là người chủ trương tờ Vui Sống (ra được 10 số), B́nh-Nguyên Lộc viết nhiều truyện vui và đă xuất bản tập truyện Tâm Trạng Hồng (1963). 25 truyện trong tập này kết thúc bất ngờ gây thích thú ngạc nhiên nơi người đọc cũng như cho thấy tài hóm hỉnh và quan sát bén nhậy của tác-giả. Tập Tân Liêu Trai (1959) cũng như tập truyện dài Cơi Âm Nơi Quán Cây Dương (1972) c̣n chứng tỏ ông là người thực tế. Truyện trong hai tập này có vẻ quái đản nhưng kết cục khoa học thuần lư thay v́ phải là hoang đường như các truyện thuộc cùng loại. Với B́nh-Nguyên Lộc, người đọc biết không có ... ma, và ma nếu … có th́ cũng là thân thiết, có duyên nợ (hoặc có lư do hoặc ma là ruột thịt trong truyện Câu Dầm) mới được gặp nhất là gặp thường xuyên như nhân vật xưng Tôi với ma-nữ Trường-Lệ trong tiểu-thuyết Cơi Âm Nơi Quán Cây Dương! B́nh-Nguyên Lộc có lối khôi hài duyên dáng và nhân vật buồn của ông cũng ít quan trọng. Sự việc nếu có ‘bi’ th́ ông nói qua loa, c̣n để nói chuyện đùa vui. Có thể nói Đ̣ Dọc là sân khấu hài của nhà văn B́nh-Nguyên Lộc, từ ông Nam Thành, đến các cô con gái, cậu "công tử" Quờn,.. Trong lời nói cũng như cảnh được tả. Nhưng cũng trong Đ̣ Dọc, cái vui nhộn có hơi nhiều, mất cả tự nhiên, như khi các cô đang mong Bằng lâu không đến th́ một cô "kêu rú lên" và Bằng xuất hiện! Hay cần phải bất ngờ đến thế?

B́nh-Nguyên Lộc hóm hỉnh trong cách tả cảnh lạ lẫm: "Đèn pha trên xa lộ bắt tréo nhau như những lưỡi gươm dài mà mấy tay hiệp sĩ dạ khách khổng lồ nào đang so kiếm giữa đêm trường" (Đ.D., tr. 44). Hay: "Kên kên bị đốt lửa mang theo mỗi chú một cục lửa đỏ ḷm trong bầu trời đen của đêm vừa xuống" (Đ.D., tr. 78).

Phong cách kể chuyện vui sống, hài hước dễ dăi trở thành đặc điểm quyến rủ. "Tác giả thiên truyện vơ hiệp ‘Sơn đông kiếm hận’ lục lạo khắp cả các ngăn của chiếc bóp phơi của chàng mà chỉ t́m được có mười bốn đồng, nằm ở ba nơi khác nhau. Chàng mừng rỡ biết bao mà chợt nhận ra rằng c̣n một ngăn nữa, ngăn bí mật rất khó thấy v́ nó lẫn với bao ngoài của cái bóp. Chàng thọc tay vào đó và tim chàng bỗng đập th́nh th́nh v́ đầu ngón tay chàng đụng phải thứ giấy mềm quen thuộc. Dương Châu kẹp tờ giấy ấy bằng hai đầu ngón tay rút ra th́ ô hô, đó là tờ giấy hai đồng" (Quán Tai Heo) (11). Tác-giả dùng nhiều ví von, như trong Ba Con Cáo khi túng tiền : "Đất Sài-G̣n, những ngày cuối tháng mà mưa dầm, th́ tiền bạc nó cũng sợ lạnh, không hề dám ló ra ngoài". Hay khi dùng t́nh nghĩa vợ chồng đem so với đất: "... vợ chồng không thân thiết với nhau hơn là ḿnh với đất. Vợ chồng chỉ ăn ở với nhau ba bốn mươi năm là cùng, đất th́ nó thấy ḿnh sanh ra, lớn lên, già yếu, rồi nó lại ôm ḿnh khi ḿnh chết. Ḿnh cũng thấy nó từ lúc lững chững bước đi cho tới lúc chống gậy mà lê bước..." (Phân Nửa Con Người, CRCL tr. 97).

Cuộc đời làm báo đă hại giá trị văn chương các tác phẩm của B́nh-Nguyên Lộc. Như ông đă kể trong bài "Vài kỷ niệm viết lách với Thanh Nam" (12), nhà văn viết tiểu thuyết trên các nhật báo ở miền Nam thời bấy giờ (1954-1970) thường viết vội vàng, ngay cạnh máy in, được câu nào đưa thợ xếp chữ câu đó, hay kéo dài và xuống hàng. Tiểu thuyết Đ̣ Dọc là dấu vết, hễ chấm câu là xuống hàng, khi in đă không sửa lại. Cao điểm là năm 1957, ông viết mỗi ngày 11 tiểu thuyết cho 11 nhật báo (13). Do đó không viết một hơi, viết trước, các tiểu thuyết của ông cũng như nhiều nhà văn khác trong cùng hoàn cảnh đă không được sáng tác theo kiểu chăm sóc nghệ-thuật. Và t́nh tiết kết cấu có khi bừa băi, dài ḍng khi không cần thiết. Có thể nói ông kể chuyện hơn là viết tiểu thuyết. B́nh-Nguyên Lộc đành thúc thủ theo cuộc sống thời đại máy móc vậy, nhưng ông nghĩ: "Khi mà ai cũng vội vàng cả th́ người ta sẽ đánh giá trên cái ǵ c̣n lại của mỗi nhà văn trong không khí hấp tấp chung đó" (14). Chính B́nh-Nguyên Lộc đă tiết lộ ông viết nhiều như vậy bắt nguồn từ lời khuyên của nhà văn Nhất Linh viết đều và hứng sẽ đến như Thạch Lam từng áp dụng (15). 

B́nh-Nguyên Lộc mặt khác dễ dăi về h́nh thức. Trước hết với ông, h́nh như kỹ thuật viết truyện hay tiểu thuyết gần như nhau, dài ngắn chỉ ở t́nh tiết và thời gian diễn biến. Thứ nữa, tác giả hay pha lẫn thể loại hoặc đang kể ngôi thứ ba th́ cho cái "tôi" nhảy vô lư luận thay cho nhân vật: "Ở thôn quê miền Đông, nhứt là ven các con lộ, không hiểu tại sao trong ṿng mười lăm năm nay cỏ bù xít mọc nhiều quá. Các bạn biết thứ cỏ ấy chăng? Đó là thứ cỏ..." (Đ.D. tr. 214).

B́nh-Nguyên Lộc tinh quái nhưng đôn hậu khi tả một anh chồng ao ước có cô vợ bé khi thấy nhà giàu lắm vợ: "Chưa có vợ mà Khánh đă gầy sút đi v́ mất ngủ. Mất ngủ v́ lo toan phương tiện tài chánh mà cũng v́ bận tính mọi việc xẩy ra ở các nhà vợ bé.

Chín giờ chàng lắng đợi chiếc x́-po hai chỗ ngồi của cái ông mặc áo con chim con c̣. Chàng tưởng tượng cô Mari đang uyển chuyển bước ra mở cửa rồi nhảy ra bá lấy cổ lăo cao bồi già. (...) Mỗi ngày đi làm bốn buổi Khánh đều ghé qua cô hàng thuốc lẻ ở đầu đường V. V́ ở đó có đèn đỏ, không ngừng cũng không được. Mà ngừng một lần th́ nó bắt phải ngừng hoài v́ cô bán thuốc mặt rỗ hoa mè trông có duyên ớn" (Ngơ Hẻm Vợ Bé).

Luân lư lành mạnh, lạc quan, hồn nhiên, vui tươi theo truyền thống "lục-tỉnh". Để cấu-trúc một câu chuyện, thường B́nh-Nguyên Lộc chú trọng đến chi tiết, thật nhiều chi tiết và chính những chi tiết này đă đưa đến cho người đọc sự thích thú, đă đọc là phải đọc đến đoạn cuối. Trong truyện Thí Một Con Chốt, người hào hiệp như Tư Khâm vsau hóa ra là một tên phản loạn và cô gái gọi ông là ba đó cũng chỉ là phường bịp bợm, toa rập với Tư Khâm để cướp ăn của người khác!

Không văn chương với lư thuyết lớn lao, không phân tích tâm lư theo học thuyết này nọ, không nhắm chiếu trên chiếu dưới, ông viết như sống, b́nh dị, ... Một mỹ học giản dị, dễ dăi. Ông không diễn tả tâm lư nhưng hay phân tích tâm lư như một người sành sơi, nh́n khắp, tinh quái có, dai dẳng có, mà thường là đôn hậu! Một tâm lư b́nh dị của con người trong cuộc sống thường nhật, những cảm nghĩ như mọi người. "Liên nghe qua th́ biết Sang giờ này vẫn c̣n ngồi đó đợi Ngọc về mới cởi giầy, Ngọc tưởng hắn cũng chỉ mới về trước đây một phút thôi. Không lư ǵ mà Ngọc nói đến giày vớ khi Sang đang làm công việc khác..." (16). Làm như giữa tác giả và độc giả như không có biên giới, có thể hiểu nhau, tâm sự hay đối thoại không mặc cảm!

 

Nhà thơ

B́nh-Nguyên Lộc c̣n là một nhà thơ; ông có tập Thơ Tay Trái, một tiểu thuyết bằng thơ với tựa Thơ Ba Mén và một truyện thơ Vịệt Sử Trường Ca. Truyện thơ Thơ Ba Mén "dài chừng 2000 câu, đă đăng báo Duy Tân năm 1954" và theo Lời chú của B́nh-Nguyên Lc ở đầu tập Thơ Ba Mén, ông cho biết, ông đă hứng cảm từ "một buổi mắc mưa tại chợ Ông Lănh nghe một người mù đờn độc-huyền đưa hơi theo lời 'nói' thơ của anh, cảm thấy rơ rệt sức quyến rũ của thơ b́nh dân, tôi mới nảy ra ư viết tập truyện dài này. (...) Tôi không có tham vọng viết một áng thơ tuyệt tác về h́nh thức như Kiều. Tránh cho thơ b́nh dân khỏi bị hạ thấp xuống bực vè, tránh những hoang đường cũ, thay vào đó những ư tưởng mới của thời đại, đó là tất cả mong mỏi của tôi" (17). Theo Hoàng Vyễn Ngư tiết lộ trên tạp chí Nghệ Thuật (18), Thơ Tay Trái gồm những bài thơ làm vào thời 1940, từng đăng trên hai tạp chí Thanh Niên, Bách Khoa, đă được một người bạn xuất bản trong thập niên 1960 (!) với 2222 bản. Họ Hoàng trích đăng lại Có Những Ngày..., một bài thơ mà B́nh-Nguyên Lộc cho là dở nhất của ông :

"Có những ngày ḷng thấy trống không,

Lâng lâng không bợn như chén nước trong.

Như không khí đồng quê buổi sáng,

Như tiếng chuông chùa rơi trong mênh mông ...

Tôi rất sợ những ngày ngao ngán ấy,

Thà buồn hẳn đi để được trốn trong đau thương.

Không cảm thấy ǵ, lơ lửng giữa chừng đường.

Hồn chới với, bông lông, ôi ngao ngán bấy !"

 

Đoạn khai-từ tiểu thuyết Thơ Ba Mén như sau :

"Lạnh thấm ḷng, mưa mai lác đác,

Quán bên hè, uống tách cà phê.

Nh́n ghe bồng chạnh t́nh quê,

Rưng rưng nước mắt: tư bề người dưng.

Bến Ông-Lănh màn mưa bao phủ,

Ghe thương hồ ủ rũ dưới kia.

Ghe ơi, vài bữa ghe về,

Nhắn người dưới ruộng, cô Qú c̣n không?

Mùi đất nước ruộng bùn phảng phất

Nhớ cố hương ngây ngất ḷng sầu

Năm năm, bao cuộc bể dâu?

Phút giây ôn lại như hầu hôm qua.

Bàn bên cạnh, một ông bới tóc

Liếc sang ḿnh đang khóc trộm thầm.

Đoán ḿnh là kẻ đồng tâm,

Lân-la nói chuyện. Mưa dầm cứ rơi!

Cà-phê nóng lên hơi nghi ngút,

Ḷ than hồng lách-tách nổ tan.

Nghe ngườI kể chuyện xóm làng,

Cơi ḷng ấm dịu, bang-hoàng, bang-khuâng.

Viết lại đây mẩu đời loạn lạc,

Thương những người ch́m nổi, đầy vơi.

Thơ quê khôn tả hết lời,

Để ghi dấu vết một thời chiến tranh" (Trên Bến Ông Lănh)(17)

Không khí đời sống trên kinh rạch chằng chịt ở miền lục-tỉnh, nhịp sống trầm lặng, nhẹ trôi, như lục b́nh trong những con nước phù sa, như những con thuyền thương hồ trên sông rạch. Trong cái êm đềm đó nổi lên mối t́nh với một cô Quỳ dưới ruộng mà ngày trở về đă mất dấu, bóng chim tăm cá !

Truyền thống thơ này sẽ biến mất với sự sống chung văn học Nam-Bắc sau 1954 và phần khác thi-ca theo đà hiện-đại hóa với thế-giới. Những bài thơ gần với ca dao, câu ḥ. Ở đây chỉ có bức tranh nhân chủng học, folklore, do đó người đọc không nên t́m kiếm cách-tân ngôn-t, kỹ thuật, v.v. Như t́nh mẹ, được diễn tả bằng những lời lẽ đơn sơ, trong sáng:

 "Bánh có hiệu L.U. con thích

Viết có viết Parker con ưa,

Ra dô Nhựt bổn nhỏ vừa,

Xe Honda nổ xin thưa : "tuyệt vời!"

Má ơi, con thưa nhỏ đôi lời :

Trong các hiệu Má, con thời mê hiệu "Má của con".

Má của con không son, không phấn,

Má của con không áo đẹp, nước hoa,

Không lên xe xuống ngựa như các má gần nhà,

Mà sao con thấy g̣ má của má nỏn nà,

Con hít mùi má lại nghe ngà ngà say!

Má của con ơi, má lúc thúc nhà bếp hoài

Để kho cá, để làm bánh cho ai vậy má ?

Có phải chăng để ba con quên một ngày mệt quá,

Để cho con và lủ em con

Mà hai hàm răng và bao tử xay bon bon

(...)  Hiệu má của con, với cái nhản áo the lụng thụng

Không téc ni cô lô như má của con Nhàn

Bày tủ kiếng, không rực rở huy hoàng,

Không được khách trầm trồ đứng ngắm.

Nhưng con tín nhiệm hiệu "Má của con" lắm lắm". (Hiệu "Má của con") (19).

Tập truyện ngắn T́nh Đất mở ra với bài thơ "Dâng Má Thương" - cũng là bài mở đầu cho loạt bài "Thổ ngơi Đồng Nai" của B́nh-Nguyên Lộc đăng báo Bách Khoa năm 1959 (20):

"Từ đáy thời gian, dậy tiếng ru

Ù ơ lời má, giọng trầm phù,

Má ơi, hồn đất bao năm thiếp,

Bỗng chốc trưa nay vắng, tít mù ...

Kẽo kẹc xà nhà tiếng vơng đưa,

Đâu đây đồng vọng cơi xa xưa;

Thổ ngơi thơm phức; hồn ma cũ.

Ḷng rộn vui mà mắt lệ mờ (...)"

T́nh yêu th́ nhẹ nhàng, dù đam mê có khi đưa đến ư quẩn. Trong tuyển tập Thơ do nhà Đông-phương của nhà văn Nguyễn Thị Vinh xuất bản, một tuyển tập thơ của một số nhà văn như Nhật Tiến, Vơ Phiến,… B́nh-Nguyên Lộc có hai bài thơ nói chuyện thắt gút, một để đánh dấu t́nh yêu và một đánh dấu thời gian :

"Gút đầu đánh dấu niềm đau,

Nh́n bao mộng thuở ban đầu êm ru.

Mộng tàn như bọt phù du,

Ước xưa, mộng cũ được ngôi mộ đầu.

Vở ḷng yêu là cái gút sau,

Gút ba là phút tôi trao thư t́nh.

Gút tư người đẽp làm thinh,

Gút năm chết hụt lúc ŕnh xe hoa (... )" (Tôi Thắt Gút Đời Thành Khúc, Sđd, tr. 3)

Bài Gút kia th́  kể chuyện đường rừng:

"Đồng bào có người / Sống trong sơn cước

Văn minh chậm bước / Không biết tính ngày

Mỗi  độ tṛn trăng / Họ thắt một gút

Vào sợi dây găn / Đời dài hun hút (...)" (Người Thắt Gút, Sđd, tr. 6).

 

Nhà báo

Ngoài mười hai năm làm công chức Sở trước khi theo kháng chiến chống Pháp, ông sống về nghề viết báo rồi làm báo chuyên nghiệp từ năm 1952 xen lẫn với những thời kỳ sống hẳn với nghề viết văn. Ông từng viết cho tờ Thanh Niên (1942-43) sau đó là các tạp chí Nhân Loại, Đời Mới, Văn Hóa Ngày Nay, Bách Khoa, Văn, Nghệ Thuật, v.v. cùng nhiều nhật báo. B́nh-Nguyên Lộc chủ trương tuần báo Vui Sống (1959), làm tổng thư kư nhật báo Tin Sớm (1964-65) cũng như chủ biên các báo Tin Mới (1952), Hy Vọng (1966) và phụ trách trang văn nghệ của báo Tiếng Chuông (1960-1963).

Tác-phẩm của ông mặt khác chứng minh thêm tính lạc quan, cũng là đặc tính làm nền cho tuần báo Vui Sống do ông chủ trương năm 1959.  Báo Vui Sống (số 1 ra ngày 9-9-1959) là nơi quần hội những cây viết thường xuyên là: B́nh-Nguyên Lộc, Sơn Nam, Diên Quỳnh, Nguyễn Ang Ca, Tô Kiều Ngân, Trang Thế Hy, Thiên Giang, Ngọc Linh, Kiên Giang Hà Huy Hà, Nguyễn Đạt Thịnh, Hà Liên Tử, Minh Phẩm (TTH), Minh Đức, Trần Lê Nguyễn, Từ Trẩm Lệ, Tường Linh, Khổng Nghi, Thanh Nghị, Lê Thương, Viễn Châu, ... Trong số có người từng đi kháng-chiến hoặc ‘nằm vùng’ sau đ́nh chiến 1954. Đặt biệt báo nhấn mạnh có sự cộng tác của 20 cây viết nữ: 'Cô Thu Trang, cô Linh Bảo, cô Minh Đức, cô Hương Trang. cô Linh Hà, cô Vinh Lan, cô Trúc Liên, cô Kiều Mỹ Thôn, cô Thạch Hà, cô Hợp Phố, bà Mộng Liên,.... '. Hợp Phố, Linh Bảo lúc đó đă nổi tiếng. Minh Đức văn trên báo hiền lành, trái hẳn với Minh Đức Hoài Trinh của Sám Hối, ... hoặc của Chiếm Lại Quê Hương, Bài Thơ Cho Quê Hương, Bên Ni Bên Tê sau này. Nhà văn Vinh Lan của Vui Sống măi gần đây mới xuất-bản tập truyện và kư Nỗi Sợ Và Niềm Hy Vọng (2006) và Hương Quỳnh (2007).

Lư tưởng của Vui Sống được in chữ đậm trong một cột nhỏ: "Tôi được Thượng đế mời dự đại hội liên hoan nơi thế gian nầy" Tagore  Thi hào Ấn Độ (trích tập thơ Offrandes lyriques). Nhưng, xin chớ hiểu lầm! Vui Sống không có nghĩa là cười đùa hay buông trôi để tận hưởng cuộc đời.  Và hội liên hoan không phải là những cuộc truy hoan. Vui Sống (la joie de vivre) là ḥa ḿnh với cuộc sống, để lấy thăng bằng hầu đủ can đảm mà làm việc. Trác táng không phải là Vui Sống, và kề gái đẹp, nếm rượu ngon, chỉ là nước bí của những kẻ mất thăng bằng. Vui Sống bắt nguồn nơi thanh thản của tâm hồn, mặc dầu ta bận rộn trí óc và nhọc nhằn xác thịt". Người đọc biết chủ trương, đường lối, quan điểm của Vui Sống qua các bài mở đầu mỗi số, như trong Vui Sống số 1 với tựa đề "Ngả ba số mạng : Cộp... Cộp... Cộp...- Lư tưởng đi vắng!":

"Trên đường lịch-sử, cứ vài mươi năm một, th́ một dân-tộc tiến đến một ngả ba của số mạng của họ.

Đó là một khúc quanh lịch sử vô cùng nguy hiểm mà họ bắt buộc phải chọn nẻo, không thể trốn tránh được. Chọn đúng đường, họ sẽ đến nơi xán lạn, chọn lầm, họ sẽ rơi vào vực thẩm.

Mà một thế hệ hoang mang, không thế nào chọn đúng con đường được. Họ Phải Biết Cái Ǵ Họ Muốn, tức là họ phải có lư tưởng.

Năm 1945, ta đă đứng trước một ngả ba như thế. Ta đă chọn đúng con đường, là đem xương máu giành độc-lập,  v́ trong thời tiền-chiến, ta có lư tưởng rơ rệt, đó là ư-chí tự quyết-định số phận của ḿnh.

Từ khi độc-lập được thu hồi,  kẻ già an-phận v́ kiệt lực, hoặc v́ thích ngủ trên ṿng hoa tráng lệ của thành công,  c̣n thế-hệ mới th́ ngơ-ngác không biết ḿnh phải làm ǵ, trong khi c̣n không biết bao nhiêu công việc phải làm.

Cuộc phỏng vấn của Vui Sống, mà kết quả đăng bên trang 5, là bằng chứng hùng-biện của sự bỡ ngỡ của thanh niên hậu chiến.

Không lư-tưởng là nguồn gốc của bao nhiêu là cuộc đời thừa, có cũng như không, là nguồn gốc của bao nhiêu cuộc đời hư-hỏng,  mà người ta không xét kỹ, cứ đổ lỗi cho nhiều nguyên nhơn khác.

Hồi tiền chiến, không nước nào có nhiều trà thất bằng nước Nhựt. Thế mà không thanh niên nước nào hăng hái với nhiệm vụ cho bắng thanh niên Nhựt của thời đó.

Hồi tiền chiến, số vũ trường ở V. N. không kém số vũ trường bây giờ. Thế mà lúc khởi nghĩa, thanh niên ta đă đứng lên đáp lời sông núi, trong sô chiến-sĩ ấy, có rất nhiều thanh niên đă đi nhảy.

Hồi tiền chiến, phim cao bồi vẫn chiếu ở đây. Thế mà thanh-niên ta thuở ấy không cao bồi.

Là v́ thế hệ tuổi trẻ tiền chiến của ta có một chỗ nhắm để mà hướng tất cả tâm chí và hành động của họ về cái đích ấy: độc lập.

Trà thất, vũ-trường, hộp đêm,  hay ǵ ǵ nữa, không là nguyên-nhơn chánh của sự buông trôi để hưởng-thụ. Những ánh đèn mê hoặc ấy không làm sao rù quến những con thiêu thân được, nếu những con thiêu thân kia có hào quang khác, rực rỡ hơn để mà say mê.

Khi thanh niên được hào quang lư tưởng ch́ếm ḷng họ th́ vũ nữ hay tiên nga đi nữa cũng chỉ là tṛ đùa giây lát, mà họ quên ngay sau vài giờ.

Nếu ta cứ lười nghĩ, dễ dăi t́m những nguyên-nhơn dễ-dàng và gạt-gẩm như thế th́ không bao giờ ta trừ được căn bịnh đồi trụy cả.

Chánh thủ-phạm là sự thiếu lư-tưởng, sự rỗng không nơi trí và hồn của con người.

Vui Sống ra đời chỉ có một sứ mạng độc nhứt là gây cho thanh niên một lư tưởng. Khi họ có ngọn lửa thiêng ấy trong người họ rồi, th́ xa hoa, trụy lạc khỏi phải trừ, cũng bị họ khinh thường.

Tham-vọng trên đây, Vui Sống cả quyết thực-hiện".

Đời sống làm báo hại phần nào cho sự nghiệp văn-chương của ông. Nhu cầu viết nhanh viết nhiều tiểu thuyết để cung cấp cho các ‘nhựt tŕnh’, do đó thiếu phần chăm sóc văn-chương và sự cô đọng. Ngoài ra ông c̣n chủ trương nhà xuất bản Bến Nghé xuất bản phần lớn tác phẩm của chính ông.

 

Nhà biên-khảo

Ngoài một vài bài nghiên cứu về cổ văn viết chung với Nguiễn Ngu Í về Tự t́nh khúc, T́ bà hành, Trường hận ca, Chiêu hồn, v.v., và tập khảo luận đối chiếu Khinh-Tâm Bệnh Và Sáng-Tác Văn Nghệ viết chung với trưởng nam Tô Dương Hiệp. Trên tạp-chí Bách Khoa trong hai năm 1958-1959, B́nh-Nguyên Lộc cùng với Nguiễn Ngu Í phụ trách loạt bài sưu tập, thích nghĩa các phương ngữ miền Nam ("Tiếng địa phương", "Thổ ngơi Đồng Nai" phần Ca Dao Miền Nam). B́nh-Nguyên Lộc c̣n là tác giả hai công tŕnh nghiên cứu về nhân chủng và ngữ học Nguồn Gốc Mă Lai Của Dân Tộc Việt NamLột Trần Việt Ngữ. Đầu thập niên 1970, B́nh-Nguyên Lộc có vẻ sáng tác ít lại, có thể v́ đam mê nghiên cứu, đam mê ông đă bắt đầu từ thập niên 1950 với Phù Sa viết về cuộc Nam tiến.

Tập Nguồn Gốc Mă Lai Của Dân Tộc Việt Nam do nhà Bách Bộc xuất bản năm 1971, dựa trên nhiều tài liệu khảo cổ và nhân chủng học, khám phá về thời "thượng cổ sử 5000 năm của dân ta". Ông kết luận dân Việt không gốc Hán từ Bắc thiên cư xuống mà từ biển vào. Trong suốt gần 900 trang, B́nh-Nguyên Lộc, chứng minh Hoa-Việt có nhiều điểm bất tương đồng và Việt Nam ta không phải gốc Tàu, phản chứng lại những thuyết của Nguyễn Phương và nhiều nhà nghiên cứu Pháp. Phương-pháp luận của ông đi xa hơn phương-pháp cứng rắn của Nguyễn Phương chỉ căn cứ trên những tài liệu lịch sử mà bỏ qua những phương-pháp nhân văn và khoa học khác. Theo B́nh-Nguyên Lộc, chủng Mă-lai nguồn gốc của dân-tộc Việt Nam phát tích từ Hi-mă-lạp-sơn và di cư từ vùng Hoa Bắc mà ông gọi là Cổ Việt. Cũng theo ông, nên gọi văn hiến khi đă tiến tới chế độ vua chúa rồi, do đó theo ông, bốn ngàn năm văn hiến ta vẫn dùng là sai v́ theo tiêu chuẩn này, đến năm 1970 dương lịch, Việt Nam chỉ mới có 2578 năm văn hiến mà thôi - trùng với thời kim khí cũng 2578 năm. B́nh-Nguyên Lộc cũng mở tầm nh́n khiến người Việt phải nghĩ đến nguồn gốc đa dạng của dân-tộc. Từ khi được xuất bản, công tŕnh của B́nh-Nguyên Lộc đă được nhiều nhà nghiên cứu tham khảo, trích dẫn cũng như phản bác. Dù ǵ th́ công tŕnh của B́nh-Nguyên Lộc cũng đă có công lớn đặt lại nguồn gốc của dân-tộc Việt Nam một cách khoa học hơn là chỉ căn cứ trên huyền thoại và lưu truyền. Hai ba thập niên sau nhờ có những tiến bộ mới về huyết thống, di truyền học (DNA) và sinh học, đă có thêm những chứng minh mới hơn và cũng đă công nhận nhiều quan điểm năm 1970 của B́nh-Nguyên Lộc. Theo tiết lộ của nhà văn Vơ Phiến (21) th́ đây mới chỉ là tập 1 v́ B́nh-Nguyên Lộc đă viết xong tập 2 chưa kịp xuất bản th́ xảy ra biến cố 1975.

B́nh-Nguyên Lộc qua Lột Trần Việt Ngữ (Nguồn Xưa, 1972. 408 tr.) đă dùng ngôn ngữ để t́m nguồn gốc dân-tộc Việt Nam, một khía cạnh mà cuốn Nguồn Gốc Mă Lai Của Dân Tộc Việt Nam mới khởi dẫn nhưng chưa đi sâu vào chi tiết. Trong Lột Trần Việt Ngữ, ông chứng minh tiếng Việt vốn đa-âm nếu không muốn nói là ta đă có một văn tự riêng, trước khi bị Nhâm Diên và Tích Quang đem chữ Hán và văn hóa Tàu phổ biến và Mă Viện đem quân sang xâm lăng tiếp nối công việc đồng hóa. Dấu vết đa-âm ngày nay c̣n thấy trong những từ kép như chợ búa, múa may, cây cối, v.v.; đó cũng là dấu vết nguồn gốc Mă-lai của tiếng Việt. Ngôn ngữ Việt c̣n cho thấy nhiều dấu vết của Phù Nam và ảnh hưởng tiếng Trung Hoa ngoài nguồn bác học Nho c̣n có nhiều ảnh hưởng của tiếng nói Triều Châu và Quảng Đông b́nh dân nhất là ở miền Nam. Đó cũng là lư do có sự khác biệt ở tiếng Bắc và tiếng Nam, như to / bự, gió chướng / gió cấn, thế à / vậy hả, giả vờ / làm bộ, v.v. Cũng trong nghiên cứu này, B́nh-Nguyên Lộc cho biết ngôn ngữ Nhựt-bổn cũng chịu ảnh hưởng hai nguồn Mă-lai như Việt Nam, nhưng cách tiếp thụ có khác, và nửa dân Nhựt gốc Nam-Dương. Hai nguồn Mă-lai là Lạc Địch tức Lạc bộ Trăi (austroasitique, chuy) ngoài Việt Nam và Nhựt c̣n cả Đại Hàn, và Lạc bộ Mă (austronésiens) là gốc của Nam Dương và người Mường ở Bắc Việt.

Trong các sáng tác, hơn một lần, B́nh-Nguyên Lộc đă nêu những hiểu biết về ngôn ngữ của ḿnh (như truyện Nóp, Đệm, Chiếu Mùng, v.v.). Trong Đ̣ Dọc, ông phân biệt con chàng hiu với con chẫu chuộc của miền Bắc (tr. 63), bánh xèo với bánh khói của người Huế (tr. 17); và bánh tét bánh chưng trong Quyển Gia Phổ. Trong các truyện ngắn viết cuối đời ở hải-ngoại, ông thiên về khám phá nhân chủng và ngôn ngữ, trong khi trước đó đôi bận ông đă để lộ sự lưu tâm thường trực này của ông, như một đoạn lạc lơng trong tiểu thuyết Đ̣ Dọc: "Chỉ có vào ở vài ngày trong một làng dựa sông Đồng Nai trên Biên Ḥa, cảnh đẹp hơn dưới ḿnh, người rất văn vật, và ḷng người, chí  rất Việt Nam chớ không phải là tao loạn tâm hồn Cao Miên, Ấn Độ, Trung Hoa như ở vài làng dưới ta là cái ngă ba văn hóa Hoa Ấn" (tr. 65).

B́nh-Nguyên Lộc ngoài ra đă soạn xong những bộ Tự Vựng Đối Chiếu 10 Ngàn Từ, Tự Vựng Danh Từ Mă-Lai Mà Trung Hoa Vay Mượn, v.v. đến nay vẫn chưa được xuất bản (cùng trường hợp với Sửa Sai Cổ Sử, Từ Điển Cổ Ngữ Mă Lai Đối Chiếu, Trường Giang Cửu Long, Đổ Xô Vào Nam, v.v.) (22). Cùng một lănh vực nghiên cứu ngôn ngữ Việt Nam, B́nh-Nguyên Lộc trở về nguồn gốc nhân chủng, khảo cổ, trong khi Vương Hồng Sển, tác giả Tự Vị Tiếng Việt Miền Nam (1993) đi t́m nguyên ngữ từ văn liệu lịch sử và địa lư, và Lê Ngọc Trụ, tác giả Chánh Tả Việt Ngữ (1954), Việt Ngữ Chánh Tả Tự-Vị (1972) và Tầm Nguyên Tự Điển (1993), truy khảo sự biến thể lịch sử, tự-nguyên và âm-vị tiếng Việt, dơi theo biến thiên của vận và thinh cũng như luật ngôn ngữ để viết cho đúng chính tả (hay để "viết ít sai chữ Việt" như ghi ở tiểu tựa cuốn Chánh Tả Việt Ngữ). Cuốn sau cùng, Tầm Nguyên Tự Điển, có thêm phần "tương đồng ngôn ngữ" gồm những tiếng Việt vay mượn lẫn nhau với các dân-tộc vùng đông-nam-á. Những khám phá của các vị này nhất là của B́nh-Nguyên Lộc có thể giúp t́m nguồn gốc dân-tộc Việt Nam và lịch sử nhân chủng vùng đông-nam-á. Có thể khám phá ngôn ngữ học của B́nh-Nguyên Lộc chưa đủ để xác thực nguồn gốc dân-tộc và có thể bị những tiến bộ khoa học mới gần đây lung lay giả thuyết! Nhưng rồi sẽ có những tiến bộ khoa học và nhân chủng khác phủ nhận hoặc vô hiệu hóa những kết luận của hôm nay. Dù ǵ th́ những khám phá của B́nh-Nguyên Lộc đă là những đóng góp quư báu cho lănh vực ngôn ngữ cũng như nhân chủng học v dân tộc Việt-Nam đa chủng và chịu nhiều biến động và tai ương!

*

Nhà văn B́nh-Nguyên Lộc xem văn chương là lương tri của thời đại, do đó ông đă kiên tŕ trong đường hướng này. B́nh-Nguyên Lộc yêu nước từ căn bản t́nh yêu đất, yêu làng quê nơi chôn nhau cắt rún. Trong tác phẩm, B́nh-Nguyên Lộc rơ là có chủ trương đề cao và ǵn giữ cội nguồn dân tộc, đề cao t́nh-yêu quê hương, đất nước, thiết tha với lịch sử dân tộc - thiết tha đến độ khảo cứu tận nguồn gốc dân-tộc với bộ Nguồn Gốc Mă Lai Của Dân Tộc Việt-Nam. Dù một số biên khảo của trong nước có nhắc danh tính và tác-phẩm của B́nh-Nguyên Lộc nhưng đến nay chưa có thể kết luận rằng B́nh-Nguyên Lộc thuộc thành phần như Lư Văn Sâm, Sơn Nam, Trang Thế Hy, Vũ Hạnh, v.v. hay như  Nguyễn Hiến Lê trước 1975. Có chăng là những nghi vấn ở một số nhà b́nh luận, nhà báo, hay chính-trị của miền Nam hay ở hải ngoại như Phạm Kim Vinh (23), v.v. Trong nước th́ vinh danh tôn ông là nhà văn "yêu nước tiến bộ cách mạng trên văn đàn công khai Sài-G̣n 1954-1975" (24) hay là "nhà văn tiểu tư sản yêu nước" (25), gộp B́nh-Nguyên Lộc vào chung thuyền với Sơn Nam, Trang Thế Hy, cả những nhân chứng mà không thể có đối chứng như Viễn Phương (26). Nói đến yêu nước th́ ai cũng muốn vơ vào theo định nghĩa của ḿnh, kể cả uốn nắn lịch-sử! Tuy vậy, nếu chỉ xét toàn bộ sự-nghiệp văn hóa và khía cạnh tư tưởng văn-nghệ dân-tộc qua các tác phẩm của ông, th́ theo thiển ư, cũng đă có thể liệt ông vào hàng ngũ yêu nước đơn-thuần và chân-chất tức yêu nước chấm hết, không phụ đề chính-trị và ư-thức-hệ (27). 

Mặt khác, cá tính miền Nam lục tỉnh đă rơ rệt trong nhiều tác phẩm của B́nh-Nguyên Lộc, qua ngôn ngữ, nhân vật, qua nhân sinh quan lạc quan theo truyền thống và cá tính con người nơi vùng đất mới và một t́nh yêu đất nước thật đậm đà của tác giả. Cá tính này, ngoài B́nh-Nguyên Lộc, c̣n lộ rơ hơn nữa với các nhà văn Sơn Nam, Lê Xuyên, Ngọc Linh, v.v. - mỗi người một cung cách riêng. Và một B́nh-Nguyên Lộc nếu c̣n lại trong ḷng người đọc của ông như có lần ông đă trả lời với nhà văn Nguiễn Ngu Í đă dẫn ở trên, phải chăng là phong-cách lục-tỉnh b́nh dị và cởi mở, không làm dáng, ráng làm vui, xuề x̣a, không lư thuyết văn chương, v.v. Nhưng rơ rệt là B́nh-Nguyên Lộc đă  ư thức sứ mạng văn chương của ḿnh và ông vẫn được xem là nhà văn điển h́nh miền Nam.

 

 

Chú-thích:

 

1.            Lê Phương Chi. "Phỏng vấn nhà văn B́nh-Nguyên Lộc". Tin Sách, 32, 2-1965, tr. 24.

2.            Sơn Nam. "Đọc tác phẩm đầu tay của B́nh-Nguyên Lộc", Thời Tập, số 12, 10-1974, tr. 4.

3.            Truyện Quán Tai Heo đăng báo Tiểu Thuyết Thứ Bảy năm 1960, trong truyện có một bài thơ của Minh Phẩm sau được Phạm Duy phổ nhạc và nhiều người vẫn nghĩ là của B́nh-Nguyên Lộc. Theo lời kể của B́nh-Nguyên Lộc khi Lê Phương Chi phỏng vấn năm 1965 (Bđd, tr. 26), th́ Quán Tai Heo là một truyện in trong tập Quán Bên Đường (?). Tác giả cho biết ông viết về một người bạn tên Minh Phẩm và trong truyện có trích thơ người bạn này, sau được Phạm Duy phổ nhạc. Thật ra tựa tập truyện là Quán Tai Heo, Cao Huy Khanh trong bài viết trên Thời Tập s12, 10-1974, đă ghi là xuất bản năm 1960 và nhà Vạn Xương tái bản năm 1967, bàn sau này gồm 156 trang và ở cuối tập có in kèm phụ-bản bài phổ nhạc của Pham Duy với tựa "Khoai ngọt bánh đắng". Minh Phẩm là nhân vật có thật, chính là nhà văn Trang Thế Hy; lúc B́nh-Nguyên Lộc viết truyện và đăng báo (1959) th́ TTH đang hoạt động bí mật.

4.            Đ̣ Dọc. Bản chụp lại của nhà Xuân Thu (Los Alamitos CA), s.d., tr. 72-75.

5.            Nguyễn Nam Anh. "Phỏng vấn nhà văn B́nh-Nguyên Lộc". Văn SG, 199, 1-4-1972, tr.2.

6.            Nguyễn Nam Anh. Bđd, tr. 13.

7.            Bàng Bá Lân.Văn, Thi-Sĩ Hiện Đại: Kỷ Niệm-Nhận Định Tập 2 (Sài-G̣n: Xây Dựng, 1963), tr. 15, 26.

8.            Trích lại từ Sơn Nam. "Đọc tác phẩm đầu tay của B́nh-Nguyên Lộc". Bđd. tr. 5-6.

9.            "Cây mắm trong ‘Rừng Mắm’ của nhà văn B́nh-Nguyên Lộc" Văn Học Nghệ Thuật www.saomai.org, 360, 13-01-1998.

10.          Nguiễn Ngu Í. Sống Và Viết Với .... (Sài-G̣n: Ngè Xanh, 1966) Los Alamitos CA : Xuân Thu tb, tr. 234.

11.          Quán Tai Heo, tr. 76. Trích theo Cao Huy Khanh, Thời Tập, số 12, 10-1974, tr. 30.

12.          Văn Học (CA), số 5, 6-1986, tr. 19-24.

13.          Phỏng vấn Nguyễn Nam Anh. Bđd, tr. 5: "Vào năm 1957 th́ tôi viết mỗi ngày11 feuilletons. Nhưng sau đó chính An Khê và Lê Xuyên dẫn đầu. An Khê có năm viết tới 12 feuilletons mỗi ngày, nhưng tôi chưa hề thấy ai vượt qua con số 12 nổi".

14.          Nguiễn Ngu Í, Sđd, tr. 232.

15.          Lê Phương Chi. Bđd, tr. 23.

16.          Nhện Chờ Mối Ai, Sài-G̣n : Nam Cường, 1962. T. 2, tr. 18.

17.          Theo Bàng Bá Lân. Sđd, tr. 49-50.

18.          Theo Hoàng Vyễn Ngư. "Cuộc đời các nhà văn Việt-Nam: B́nh-Nguyên Lộc". Nghệ Thuật, 1966 , tr. 28.

19.          Tuyển tập Thơ. Sài-G̣n : Đông-phương, 1967. Tr. 5.

20.          Theo Nguiễn Ngu Í, Sđd, tr. 237-8.

21.          "B́nh-Nguyên Lộc, một nhân sĩ trong làng văn". Tuyển Tập B́nh-Nguyên Lộc (Paris?: An Tiêm, 1999). Tr. X.

22.          B́nh-Nguyên Lộc c̣n là dịch giả một số truyện Pháp của Alphonse Daudet, Anatole France, Jules Renard. X. Bàng Bá Lân. S đd, tr. 22. 

23.          Phạm Kim Vinh. Giải Phóng Việt-Nam, Huyền Thoại, Thực Tại Và Hi Vọng. [California]: Tủ Sách PKV, 1986, tr. 201. Nhưng trong bản in lần 2 của NXB Văn Lang, th́ danh xưng BNL được thay bằng cụm-từ ‘một nhà  văn lớn gốc quốc gia’. V́ chiến tranh ư thức hệ và hoàn cảnh, một số trí thức và nhân vật cộng đồng ở ngoài nước cũng như kẻ cầm quyền trong nước từng và vẫn có tính cả-nghi và ám ảnh.

24.          Văn Học Yêu Nước Tiến Bộ - Cách Mạng Trên Văn Đàn Công Khai Sài-G̣n 1954-1975. Tp.HCM : Nxb Văn Nghệ Tp.HCM, 1997.

25.          Nhăn do Sơn Nam gán cho B́nh-Nguyên Lộc khi viết tựa cho bản in lại Bước Lang Thang Trên Hè Phố Của Gă B́nh-Nguyên Lộc (NXB Trẻ, 1999).

26.          Trần Phỏng Diều trong bài "’Con Tám cù lần’ của B́nh-Nguyên Lộc: người ở thành thị hoài niệm về chốn thôn quê" (www.phongdiep.net), đă thuật lại "sau Mậu Thân 1968, hàng loạt cơ sở cách mạng của ta bị vỡ, nhà thơ Viễn Phương đă đến gặp ông (BNL) để gầy dựng lại cơ sở mới th́ ông khẳng định rằng: “Tôi vẫn là người của các anh mà!”. Nói điều này để thấy rằng, mặc dù sống và viết dưới ách thống trị của kẻ thù, nhưng B́nh-Nguyên Lộc vẫn là người của cách mạng, vẫn có tấm ḷng yêu nước vô cùng sâu sắc" (Viễn Phương. "Thương một nhành mai". Kiến thức ngày nay, số Xuân Mậu Dần 1998).

27.          Vào thời điểm 2007, Nguyễn Thị Thu Trang trong bài "Vài nét về văn xuôi đô thị miền Nam giai đoạn 1954-1975" (Nghiên Cứu Văn Học, số 5, 2007) dù ǵ cũng đă có cái nh́n thoáng, mở, hơn : " Đi qua những thành kiến cực đoan cá nhân, những xung đột về chính trị, những cuộc tranh luận sôi nổi về vấn đề truyền thống và hiện đại, những biến hóa nhiều chiều của văn chương đương thời..., tác phẩm của nhiều nhà văn như Sơn Nam, B́nh-Nguyên Lộc, Vơ Hồng, Trang Thế Hy, Nguyễn Văn Xuân, Minh Quân... viết ở thập niên 50, 60 trong ḷng đô thị miền Nam vẫn c̣n được nhiều người yêu thích. Điểm chung nhất và là chỗ dựa vững bền của nó là hướng đến những giá trị văn hóa dân tộc, là bản sắc văn hóa mỗi vùng miền và t́nh yêu quê hương chân thành, tha thiết".

 

Montréal, 7-1996, 11-2007